Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

 
Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar: 
1.
Nimauchunchettillarnio'qitishmetodikasimustaqil fan 
ekanligihaqidaturlibahslarbor? 
2.
Chet tillarivadidaktikanio'qitishningumumiymetodikasinima? 
3.
Ta’limgayondashuvdachettilinio'rganishstrategiyalariniaytibbering. 
4.
O‘qitish mazmuni qandaytarkibdaniborat metodik tushuncha? 
 
2.4-§.Til o‘qitish mazmunining tarkibiy qismlari 
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: 
Ta’limjarayonidao‘rganiladigan va 
o‘rgatiladigano‘quvmaterialiborasida tahliliy firklar bildirish,til minimumi 
haqida ma’lumot berish.
 
 
Tayanch so‘z va iboralar: 
“nutq mavzulari”, “nutq malakalari”,“til 
materiali”, ekspressiv til, konnatativ funksiya, assimilyatsiya funksiyasi
tinglovchi, mos yozuvlar funksiyasi, estetik ehtiyojlar.
 
Chet tili o‘qitish mazmuning tarkibiy qismlari sifatida Jamol Jalolov “Nutq 
17
Behobiyizm (ingl. Behavior - xulq) – odamlar va hayvonlarning xatti-harakatlarini o‘rganishga tizimli 
yondashuv. Uning ta’kidlashicha, barcha xatti-harakatlar reflekslardan, atrofdagi ma’lum stimullarga 
reaktsiyalardan, shuningdek, individual voqeaning oqibatlari, masalan, kuchaytirishva jazolash, shaxsning 
haqiqiy motivatsion holati va boshqaruvchi stimullardan iborat. 

---

37 
mavzulari”, “Nutq malakalari” va “Til materiali”ni ko ‘rsatadi.
18
Chet til o‘qitish 
mazmuni o‘quvchilarning o‘zlashtirish xususiyatlari e’tiborga olib tanlanadi, 
taqsimlanadi, tasniflanadi va o‘rganish uchun taqdim etiladi. Tanlash, tasnif, 
taqsimot va taqdimot bosqichlari muayyan metodik mezonlar yordamida amalga 
oshiriladi. “Chet tilda nutq faoliyati turlarini egallash ko‘rsatkichlari gapirish, 
tinglab tushunish, o‘qish va yozuvni nazarda tutadi. Mas. «Maktab o‘quvchisi 
nutq mavzulari doirasida o‘zlashtirilgan til materiali asosida chet tildagi nutqni 
tinglab tushunishni o‘rganishi kerak». Ko‘rinib turibdiki, tinglab tushunishni 
egallash ko‘rsatkichi umuman olingan. Agar beshinchi sinf o‘quvchisi dastur 
materialida so‘zlangan muallim yoki diktor nutqini hamda darsni olib borish bilan 
bog‘liq o‘qituvchi ko‘rsatma-buyruqlarini tushuna olishlari kerak deyilsa, oraliq 
(V sinf uchun) ko‘rsatkichga duch kelinadi. 
Og‘zaki nutqning ikki ko‘rinishi — yakkanutq va juftnutq bilan bog‘liq 
alohida ko‘rsatkichlar o‘quv dasturida o‘z aksini topadi. O‘qishda ham shu 
holatni kuzatamiz. Yozuv esa faqat gapirish ta’lim maqsadi bo‘lgan sinflardagina 
ko‘rsatkichli bo‘ladi. Yuqori sinflarda yozma mashqlar quyi sinflar og‘zaki nutq 
mavzulari doirasida bajariladi.”
19
Zamonaviy nutqning eng muhim sifati, fikrimizcha, uning samaradorligi, 
muallif 
tomonidan 
qo‘yilgan 
maqsadga 
erishishni 
ta’minlaydi. 
Buninguchunnafaqattilvositalarini, 
balkitildantashqarialoqaningomillarini, 
ya’niekstralingvistikomillarni ham hisobgaolishkerak. “Axborotniqabulqiluvchi 
– 
xabaryetkazuvchi 
- 
axborotniqabulqiluvchi”. 
Bu 
uchtatomonharqandaynutqiyjarayontashkilqiluvchilarihisoblanadi. 
Ularharqandaynutqiyvaziyatlarningtarkibiyqismlaribo‘lib, 
1964 
yilda 
R.Yakobson
20
tomonidanbirlashtirilgansxemasitaklifqilingan.R.Yakobsontilnin
gfunktsiyalariniularniaxborotjarayoniningtarkibiyqismigabog‘labajratibko‘rsat
di. 
Ekspressivtilfunksiyasi 
(ifodaetishfunktsiyasi) 
manzilqabulqiluvchi, 
ma’ruzachi, 
xabarniyuboruvchibilanbog‘liq; 
konnatativfunksiya 
- 
assimilyatsiyafunksiyasi 
- 
tinglovchi, 
qabulqiluvchibilanbog‘liq; 
mosyozuvlarfunksiyasiundaifodalangannutqmavzusibilanbog‘liq. 
Ushbuuchtafunksiyadantashqari, R.Yakobsonpoetikfunksiyanianiqladi, ya’ni, 
agar xabardiqqatshakligaqaratilganbo‘lsa, xabaro‘z-o‘zidanqimmatlibo‘ladi. Bu 
birinchinavbatdashe’riyatdanamoyonbo‘ladi. 
18
Jalolov J. Chet tili o‘qitish metodikasi. -T.: O‘qituvchi. 2012. - B.57 
19
Jalolov J. Chet tili o‘qitish metodikasi. -T.: O‘qituvchi. 2012. - B.61 
20
Roman OsipovichYakobson (1896 yil Moskva - 1982-yil Kembrij (Massachusets shtati, AQSh) – rus va 
amerikalik yirik tilshunos, o‘qituvchi va adabiyotshunos. XX asr gumanitar fanlar rivojiga nafaqat o‘zining 
innovatsion g‘oyalari, balki faol tashkiliy faoliyati bilan ham ta’sir ko‘rsatdi. 

---

38 
Ushbutilfunksiyasidarsliklaryozishga, so‘zlarnitushuntirishgayordamberadi.
“Nutqiyrollar 
- 
bumuayyanvaziyatdagiishtirokchilaro‘ynaganijtimoiyrolningnutqxatti-
harakatlaridaginamoyonbo‘lish: sotuvchi - xaridor, yetakchi - bo‘ysunuvchi, 
ota-ona 
- 
bola, 
do‘stlari, 
hamkasblarivaboshqalar. 
Ijtimoiyrolinsonnutqidao‘ziziniqoldiradi. Ishtirokchilaro‘rtasidagimunosabatlar 
(do‘stonayokidushman) 
nutqningshakllanishigata’sirqiladi. 
Maqsad, 
suhbatdoshongliravishdayokiongsizravishdao‘znutqidanolishniistagannatija 
deb 
hisoblanadi. 
Ma'ruzachiningmaqsadiuningnutqiningasosibo‘lganmotivatsiya. 
Ma'ruzachiningkommunikativmaqsadiboshqachabo‘lishimumkin: 
birornarsagaishontirish, xabardorqilish, bironbirharakatqilishgamajburlash, his-
tuyg‘ularingizni, 
kayfiyatingiznietkazish. 
Sababi 
- 
ehtiyojvaqiziqish, 
harakatlantiruvchivahissiyot, munosabatva ideal.”
21
Amerikalikpsixolog 
A.Maslou
22
ehtiyojlariyerarxiknazariyasinitaklifqildi. 
Iyerarxiyaprinsipishundaki, 
harbirdarajaningehtiyojlarioldingidarajadagitalablarqondirilgandankeyinginado
lzarbbo‘libqoladi.Asosiyehtiyojlargaquyidagilarkiradi: 
1) fiziologik (oziq-ovqat, issiqlikkabo‘lganehtiyoj); 
2) mavjudlikyokixavfsizlikehtiyojlari, kelajakkaishonch. 
Ikkilamchiehtiyojlar: 
3) ijtimoiy, ya’nisevgi, do‘stlik, hamjamiyatehtiyojlari; 
4) obro‘li - tan olish, qadrlash, hurmatqilish, obro‘gabo‘lganehtiyoj; 
5) ma’naviy - o‘z-o‘zinianglashistagi, ijodiyfaoliyatningifodasi. 
Bundantashqari, 
Masloukognitiv 
(yangibilimlarniegallashda) 
vaestetikehtiyojlarnianiqlaydi. 
Muloqotdaishtirokchibarchadarajadagiehtiyojlarbilanshug‘ullanadi. 
Nutqningrollari, 
munosabatlari, 
maqsadlari, 
motivlari, 
shuningdek, 
aloqasharoitlari - bularningbarchasimuloqotdagiishtirokchilarningnutqxatti-
harakatlarigata’sirqiladi. Nutqxatti-harakati - nutqnituzishdaodamningxulq-
atvori. U quyidagilarnio‘zichigaoladi: 1) so‘zlarningo‘zivaularningovozi (hajm, 
temp, tembr, intonatsiya), ya’nibunutqpaytidayetkazilganjonlinutq. Bu 
odamningog‘zakivaakustikxatti-harakatlarinitashkiletadi, 
uni 
audio 
magnitafonyordamidatekshirishmumkin; 
2) 
“body language” 
ya’niinsontanasiningtili: imo-ishoralixatti-harakatlar, nigohlar, yuzifodalari, 
imo-ishoralar, hulq-atvor. Biz ma’lumotninafaqatso‘zlarorqali, balkiimo-
ishoralartizimi, 
bo‘shliqdanfoydalanishorqaliuzatamiz, 
ya’nivizualimo-
21
https://www.meteor-city.top/rus-communication. ОмельченкоЕленаВитальевна. 2017 
22
Abraham Maslow- (1908 yil Nyu-York - 1970 yil Menlo Park, Kaliforniya) –taniqli amerikalik psixolog, 
gumanistik psixologiyaning asoschisi. 

---

39 
ishoratizimlarivakolatigakiradigannarsalar - tanatilihisoblanadi. 
Tabiiytilongningbelgisi, 
tizimidir. 
Nutqda 
biz 
ongliravishdama'lumbirintonatsiyabilan 
u 
yokibuso‘zniishlatamiz. 
Tanatiliesaongsizhosilbo‘lib, 
u 
ongdabo‘lganharakatlarniamalgaoshiradi. 
Shuninguchuntanatilibelgisitizimiko‘pinchahaqiqiynutqgazidkeladi. 
Harbirtildavaharbirmadaniyatdabelgilarharxil. 
Xitoydaodamlarqayg‘ulivoqealarhaqidagaplashganda, 
ko‘pinchakulibgapirishadi, 
chunkitinglayotganodamxafabo‘lmasligikerak. 
Yoki, 
masalan, 
ba'zimamlakatlardaboshningtasdiqharakati 
"yo‘q" 
deganma'nonianglatadi. Yunonlarqoshlariniko‘tarishganda, bujavobnianglatadi, 
ammo evropaliklaruchunbuajablantiradiganbelgidir. Agar sizbunibilmasangiz, 
boshqamamlakatlardankelganodamlarbilanmuloqotdakommunikativyetishmov
chilikyuzagakeladi. Imo-ishoralarniqo‘llashningmiqdoriyjihati ham farqqiladi. 
Inglizpsixologi 
M. 
Argailning
23
hisob-kitoblarigako‘ra, 
birsoatliknorasmiysuhbatdameksikaliklar 180 ishora, fransuzlar - 120, Finlar - 1, 
inglizlarumumanyo ‘q.
"Gapiring, 
men 
siznitaniyman", 
deydiSokrat. 
Muloqotningmuvaffaqiyatisuhbatdoshningsuhbatdoshinibaholashqobiliyatigav
ashungamosravishdauningnutqinishakllantirishgabog‘liq. 
Muloqotniuyg‘unlashtirishuchunsuhbatdoshlarningharbirnutqharakatlaridanxab
ardorbo‘lishijudamuhimdir. 
Biz 
aytibo‘tganlarimizmuloqotning 
verbal 
vanoverbalturlari, 
darsjarayonidao‘qituvchivao‘quvchiningo‘zaromunosabatlaridafaolqo‘llaniladi, 
shubilanbirgamuloqotningvanutqningbundayko‘rinishlaridarsvaqtinitejash, 
undanunumlifoydalanishga, 
hamdadarssamaradorliginioshirishga 
ham 
xizmatqiladi.
“Leksika va grammatika birliklari fikr bayon etish (aktiv) va o‘zga shaxs 
nutqini idrok etib tushunish (passiv) kabi ikki guruhga bo‘linadi.
Leksika o‘zlashtirilishiga ko‘ra uch toifaga bo‘linadi: real, potensial va 
vokabulyarga kirmaydigan leksik material. Real leksika aktiv yoki passiv 
o‘zlashtiriladigan birliklardan iborat. Potensial leksika idrok etish chog‘ida 
ma’nosi mustaqil fahmlanadigan yangi birliklardir. Vokabulyardan tashqari 
so‘zlar esa o‘qish yoki tinglab tushunishga oid matnlardagi mazmunni 
ifodalashda ishtirok etadigan, biroq o‘quvchilar nutqiga boshqa safar 
kiritilmaydigan leksik birliklardir. 
Til materiali bahsida bir qator metodik atamalarni farqlashga to‘g‘ri keladi. 
Chet til materiali deganda, ushbu tilda mavjud barcha leksik, grammatik, talaffuz 
materiali hisobga olinadi. Til minimumi deganda esa, til materiali ichidan o‘quv 
23
Maykl Argil (1925–2002) Yigirmanchi asrning Britaniya psixologiyasida ko‘zga ko‘ringan va e’tiborga 
loyiq shaxslardan biri.

---

40 
jarayoniga zarur va yetarli miqdorda tanlab olingan qismi (leksik, grammatik va 
talaffuz minimumlari) tushuniladi. O‘quvchilar uchun ular til materialidir. 
O‘qituvchi uchun yoki til nuqtai nazaridan ushbu til hodisalari yig‘indisi leksik, 
grammatik va talaffuz minimumlaridir. 
Chet til birligi nomli metodik hodisa qator kichik tushunchalardan iborat: 1. 
Lug‘at birligi – o‘zak so‘z; yasama so‘z; 2. Leksik birlik – o‘zak so‘z; yasama 
so‘z (uning tarkibidagi so‘z yoki so‘z yasovchi elementlar ajratib o‘rganilmagan 
taqdirda); so‘z yasozchi element (affiks); turg‘un so‘z birikmasi; gap (og‘zaki 
nutqning ilgarilashi sharoitida qismlarga bo‘linmay o‘rgatiladigan) – namunaviy 
jumla; gap – tayyor jumla; 3. Grammatik birlik – morfologiya hodisasi; sintaksik 
hodisasi. 4. Talaffuz birligi – fonetik minimumdagi tovush-fonemadan tortib to 
jumlalar intonatsiyasi ohangigacha; 5. Orfografiya/imlo birligi – harf; harf 
birikmasi; so‘z; so‘z yasash, shakl yasash va gap yasash elementlari; so‘zning 
o‘zgaruvchan va o‘zgarmaydigan shakllari.”
24