Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

pirovard
maqsadi — o‘qib ma’lumot 
olish demakdir,ya’ni bunda maktabni tugatuvchilar o‘qishni chet tilda 
o‘zlashtiradi. 
Oraliq
maqsad esa turlicha bo‘ladi. Ta’lim bosqichi yoki alohida 
sinflarda gapirish oraliq maqsadda o‘rganilishi mumkin. Mas. boshlang‘ich 
davrda og‘zaki nutqni maqsad maqomida o‘rganadilar, o‘qish va yozuvga vosita 
deb qaraladi. 
Yozuv nutq faoliyati turi sifatida barcha sinflarda chet til o‘rgatish vositasi 
(boshqa nutq faoliyati turlarini egallashda yordamchi) bo‘lib keladi. Mas: gapirish 
yoki o‘qish mashqidan keyin, ularda o‘zlashtirilayotgan til materiali yozuvda 
mustahkamlanadi, takrorlanadi. 
Nutq faoliyati turini o‘qitishda agar to‘rtala uslubiy mezonga rioya qilinmasa, 
u maqsad darajasidan mahrum bo‘lib, ta’lim vositasi qatoridan joy oladi.
Xullas, chet tilini amaliy maqsadda o‘rganish ushbu til yordamida kerakli 
axborot olish va boshqalarga yetkazish ma’nosini anglatadi. Olingan axborot 
o‘quvchilar bilim saviyasini oshirish (ta’limiy maqsad) va ularni tarbiyalash 

---

27 
ishiga xizmat qiladi. 
2. O‘quvchilarga chet tili uchinchi til sifatida o‘rgatiladi va u majburiy o‘quv 
predmetlaridan hisoblanadi. Chet tili vositasida olinadigan axborotdan tashqari, 
uni o‘rganish jarayonida qo‘llanadigan til birliklari tafakkurni rivojlantiradi, 
nutqning ifoda borasidagi yangi hodisalar o‘quvchilar uchun qiziqarli bo‘lib, 
ularning til tajribasini boyitadi. 
Til materialida o‘quvchilar ona tiliga mos kelmaydigan hodisalarga duch 
kelishadi. Mas. leksikada polisemiyaning ushbu tilga xos ko‘rinishlari, talaffuzda 
ona tili yoki ikkinchi tilda uchramaydigan fonetik birliklar shular jumlasidandir.
O‘quvchilar tili o‘rganilayotgan mamlakat(lar) madaniyati, san’ati, tarixi, 
adabiyoti, urf-odatlari, an’analari bilan tanishadilar.
Til o‘rganishning ilk bosqichida leksik, grammatik va talaffuz birliklarini 
og‘zaki nutq jarayonida o‘zlashtirishga ko‘proq e’tibor beriladi. Yuqori 
bosqichda chet tilidagi grafik va audiotekstdan axborot yig‘ish o‘quvchilarda 
hayotiy yangiliklarni bilish ishtiyoqini kuchaytiradi. 
Chet tilidan ko‘ra ona tili va ikkinchi til o‘qitilishida ularga oid umumta’limiy 
axborotlar kengroq hajmda o‘zlashtiriladi. Zero, birinchi va ikkinchi navbatda 
o‘rganiladigan tillarni o‘qitish tabiiy sharoitda o‘tadi va ularga ajratilgan o‘quv 
rejasidagi dars soatlari miqdori ancha ko‘p. Tillarni o‘qitishda tilshunoslikka doir 
bilimlar nisbatini quyidagi hayotiy lavha bilan qiyoslab o‘tish o‘rinlidir. Shahar 
qancha katta bo‘lsa, transport haydovchilar ko‘cha harakati qoidalarini 
shunchalik mukammalroq bilishi talab etiladi.
Ta’limiy maqsadda chet tilinio‘rganishning o‘quvchi mantiqiy tafakkurini 
rivojlantirishga va xotirasini yaxshilashga hamda ularning bilim saviyasi va 
umumiy madaniyatini ko‘tarishga foydasi tegadi. Umumta’lim ob’ekti uchtadir: 
til hodisasi, tushuncha va qoidalar hamda nutq (matn) mazmuni.
Nutq faoliyati yuritish, natijada axborot almashish, chet tilio‘quv predmetini 
o‘qitish oldida turadigan ko‘pqirrali yagona maqsaddir. Lekin nutqda 
qo‘llanadigan materialning o‘zi ko‘nikmaga aylanuvchi bilim, undan hosil 
bo‘ladigan mavhumot shaklidagi bilim esa sodda-sodda qoidalar (mavhumotlar) 
tizmasidir. 
3. Ta’lim va tarbiya hamjihatligi qadim zamonlardan kishilarga ma’lum. 
Ta’lim o‘choqlari, so‘zsiz, tarbiyaga ham e’tiborni qaratadi, tarbiyalash yoki 
tarbiyalanish tushunchasini ta’limsiz tasavvur etib bo‘lmaydi.
Metodika fanida chet tilinio‘qitishning tarbiyaviy maqsadi o‘quvchilarga 
g‘oyaviy-siyosiy tarbiya berish, ularda aqliy mehnat ko‘nikma va malakalarini 
hosil qilish, shuningdek, o‘quvchilarning bilish faolligini oshirishdan iborat. 
Tarbiyaviy maqsad asosan 2 yo‘l bilan ro‘yobga chiqariladi:
1) o‘quvchilarning chet tilinio‘rganish jarayonida tarbiyalanishi. Mas. ilk 
darslardayoq chet tilida salomlashish, xayrlashish, tevarak-atrofdagi predmet va 

---

28 
hodisalar nomlarini bilish, she’r va ashula aytish, o‘yinlar bajarish, tili 
o‘rganilayotgan xalq va mamlakatga oid ma’lumotlarni olish kabilar.
2) til materialida tarbiyaviy jihatlardan foydalanish. Mas. o‘zaro chet tilida 
og‘zaki muloqot chog‘ida suhbatdoshiga hurmat bilan qarash, odob doirasiga 
kiradigan so‘z va iboralarni qo‘llash, birgalashib she’rlar, dialoglar aytish, o‘zi va 
sheriklari xatti-harakatini odob bilan chet tilida sharhlay olish singari yumushlar 
o‘quvchini madaniyat sari yetaklaydi. 
Chet til audioteksti va grafik tekstidan olinadigan yangilik–ma’lumotlar 
tarbiyalashning tengi yo‘q metodik vositalaridandir. Matnlar mazmuni dastur 
nutq mavzulariga mos kelishi hamda o‘quvchilar ma’naviy ehtiyojini qondirishga 
qaratilgan bo‘lishi talab etiladi. 
Chet til o‘qitishning dastlabki yillarida mikrotekstlar asosida yangi axborot 
yetkazilsa, yuqori sinflarda badiiy, siyosiy, madaniy-sport mavzulariga oid 
adabiyotlardan parchalar o‘qishga beriladi va ulardan olinadigan ma’lumotlar 
o‘quvchi tarbiyasiga bevosita dahldor va foydali bo‘ladi. 
Darslik matnlari tarbiyada birlamchi vosita sanaladi. Xullas, chet til o‘qitish 
jarayonida o‘quvchilar tarbiyasiga munosib e’tibor beriladi. 
4. Rivojlantiruvchi maqsad chet til o‘qitish metodikasida yangi qabul qilingan 
ilmiy kategoriya bo‘lib, u haqida yetarli metodik ma’lumotlarni topish qiyin. 
Mazkur maqsadning nomi didaktikada mashhur bo‘lgan «rivojlantiruvchi metod» 
tushunchasi zaminida taqlid yo‘li bilan vujudga keldi. Til o‘qitishda bunday nom 
bilan ataladigan metod yo‘q. 
«Rivojlantiruvchi maqsad» tushunchasi o‘quvchi shaxsining aqliy, hissiy va 
motivasion (ichki turtki) tarafini rivojlantirishni ifodalay boshladi. 
Demak
, chet 
tilinio‘qitishda o‘quvchilarning aqliy saviyasini quyidan yuqoriga ko‘tarish, 
mazmunan yuksaltirish, ijobiy ma’noda aqlan yanada ulg‘ayishini ta’minlash 
ushbu maqsadning 
birinchi
vazifasidir. 
Ikkinchidan
, chet tilinio‘rganishda bu 
maqsad o‘quvchilarning his-tuyg‘ularini kamol toptirish, tashqi ta’sirni sezgilar 
va analizatorlar yordamida idrok etib tushunishni rivojlantirishni nazarda tutadi. 
Uchinchidan
, faoliyat ko‘rsatish yo‘lida ichki turtkini avj oldirish, faol ishga 
tushirish kabilar. Xullas, rivojlantirish aql, hissiyot, motivatsiyani yuqori 
pog‘onalarga ko‘tarish ma’nosida qabul qilindi. 
Ruhshunoslar va ta’limshunoslar e’tiroficha, o‘quvchilarga ta’lim jarayonida 
yetarli miqdorda qiyinchiliklarni yengib borishni o‘rgatilsagina, ularning 
tafakkurini tezkorlik bilan rivojlantira olish mumkin.
Axborot
ko‘nikma va malakalarini shakllantirish aksariyat holda o‘qib 
ma’lumot olish davrida yuz beradi. Darslik va o‘qish kitoblari, yuqori sinflarda 
qo‘shimcha tarzda vaqtli matbuot materiallarini o‘qish axborot olish manbai 
sanaladi. Axborot olishdan tashqari o‘quvchilar matn oldi savollariga javob 
izlash, lug‘atdan foydalanish, sahifa quyi hoshiyasidagi tilga oid izohlarni 

---

29 
o‘rganib borish, grammatik ma’lumotnomadan foydalanish kabi qiziqarli 
mashg‘ulotlar bilan band bo‘lishadi.
Nutq faoliyati turlari (gapirish, tinglab tushunish, o‘qish, yozuv) bilan 
mashg‘ul bo‘lish – 
muloqot
, psixolingvistika ta’biri bilan aytganda, 
kommunikatsiya demakdir. Chet tilda gapirganda, o‘quvchi og‘zaki fikr bayon 
etishning ajoyib usullari – isbotlash, ishontirish, ma’qullash yoki ma’qullamaslik, 
yoqlash yoki qarshi fikr aytish singari ko‘plab o‘quv ko‘nikma va malakalari dan 
foydalanadi.”
14
O ‘qituvchi mazkur maqsadlardan o‘z faoliyati mobaynida foydalana olishi 
kasbiy faoliyatini muntazam barqarorlashtirib, rivojlantirib borishi uchun 
yetarlicha omil bo‘lib xizmat qiladi. Izlanuvchanlik qobiliyatini, 
kompitensiyasini oshiradi. Zamonaviy muallimdan hozir ko‘p narsa talab 
qilinadi. Tayyorgarliksiz darsga kirish, ayniqsa, hozirgi zamon yoshlari o‘tirgan 
auditoriyaga, nutlaqo mumkin emas. Yoshlarimiz ilgaridan ko‘ra ancha bilimli, 
qobiliyatli, zukko, chet tillarini bilishga intiluvchanlar juda. Shunuqtainazardan, 
yuqoridagi bayon etilgan mavzu jiddiy mulohaza va o‘zlashtirishni talab qiladi.