Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Ma’lumot qidirish uchun o‘qish
– mutaxassislikka tegishli gazeta va 
manbalarni o‘qishga qaratilgan. Uning maqsadi matnda yoki matnlar to‘plamida 
aniq ma’lumotlarni (faktlar, xususiyatlar, raqamli ko‘rsatkich) kabilarni tezda 
topishdir. Bu turdagi o‘qishning asosiy maqsadi matnda aniq ma’lumotlarni 
topishdir. Boshqa manbaalardan, o‘quvchi o‘zi qidirgan ma’lumot maxsus 
matnda borligidan xabar topadi. Shuning uchun, ushbu matnlarning tipik 
tuzilishiga asoslanib, u darhol aniq bir qismni yoki qismlarni ochadi, u batafsil 
tahlil qilmasdan o‘qishni boshlaydi. Bunday o‘qish, xuddi ko‘rib chiqish uchun 
qilinadigan o‘qish turidagi kabi, matnning mantiqiy va semantik tuzilishidan 
kelib chiqib harakat qilish, undan ma’lum bir muammo bo‘yicha kerakli 

---

118 
ma’lumotlarni tanlash, alohida masalalar bo‘yicha bir nechta matnlarning 
ma’lumotlarini tanlash va birlashtirish qobiliyatini nazarda tutadi.
Matn bilan ishlash bosqichlari. 
O‘qish texnologiyasini o‘zlashtirish matnni o‘qishdan oldingi, matnni o‘qish 
jarayonidagi va matnni o‘qigandan keyingi topshiriqlarni bajarishni taqozo 
qiladi. 
Matnni o‘qishdan oldingi vazifalar aniq matnni tushunish uchun zarur bo‘lgan 
fon bilimlarini modellashtirishga, uni anglashning semantik va lingvistik 
qiyinchiliklarini bartaraf etishga, shu bilan birga o‘qish ko‘nikmalarini 
rivojlantirishga va “tushunish strategiyasini” ishlab chiqishga qaratilgan. Ularda 
matnning 
leksik 
va 
grammatik, 
struktural-semantik, 
lingvostilistik, 
lingvomadaniy xususiyatlari hisobga olinadi. Matnni o‘qishdan oldingi bosqich 
quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 
- 
zarur motivasiya darajasini yaratish;
- 
birinchi o‘qish uchun nutq vazifasini belgilash; 
- 
til va nutqdagi qiyinchiliklarni kamaytirish; 
Qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan mashqlar: 
1. 
Matn mavzusini sarlavha bo‘yicha aniqlash (unda ko‘tarilgan muammolar 
ro‘yxati); 
2. 
Mavjud rasmlar asosida matn mavzusi haqida taxminlarni shakllantirish; 
3. 
Yangi lug‘at bilan tanishib chiqish va kontekstga asoslangan holda 
matnning mavzusini (muammolarini) aniqlash; 
4. 
1- paragrafni o‘qib chiqib, matn nima haqida ekanini aniqlash; 
5. 
Matnga berilgan savollarni o‘qish va matn mavzusini aniqlash; 
6. 
Matnni o‘qishdan oldin berilgan savollarga javob berishga harakat qilish; 
Matnli topshiriqlarda o‘quvchilarga o‘qish turi, tezligi va o‘qish jarayonida 
muayyan kognitiv-kommunikativ vazifalarni hal qilish zarurligi to‘g‘risidagi 
ko‘rsatmalar beriladi. Matn bo‘yicha tuziladigan savollar qator talablarga javob 
berishi kerak: 
- ular matnda perefraza shaklida qo‘lanilgan faol o‘rganilgan lug‘at va 
grammatik tuzilmalar asosida quriladi;
- matnni o‘qishdan oldin javob berilishi kerak bo‘lgan savolga beriladigan javob 
matnning tegishli qismining asosiy mazmunini aks ettirishi kerak va matndan 
birgina jumlaning javobi bo‘lishi mumkin emas;
- qo‘shma savollar matnning tabdil qilingan talqini bo‘lishi kerak. 
Matn bosqichining vazifalari quyidagilardan iborat:
- har xil til ko‘nikmalarining shakllanish darajasini nazorat qilish; 
- tegishli ko‘nikmalarni shakllantirishni davom ettirish.
- matndan oldingi bosqich taxminlarining matndagi ma’lumotlar bilan mos 
kelishini tekshirish. 

---

119 
Matnlarni ovoz chiqarmay o‘qishda til murakkabliklari aks etadi. Matn o‘qishni 
o‘rgatishda talabalarga ham qiyin ham oson matnlar taqdim qilinadi. Bunda 
asosiy e’tibor ma’noga tegishli muammolarni yechishga qaratilgan. Quyida 
matnlarga berilgan topshiriqlar keltirilgan.
I. Matnni tushunishni nazorat qilish bilan bog‘liq mashqlar.
Matnni o‘qing va rasmdagi mos ob’ektlarni ko‘rsating; 
Matnni o‘qing. Bu yerdagi rasmlardan matn tarkibiga mos keladiganini 
tanlang; uning raqamini nomlang (tegishli raqam bilan signal kartasini 
ko‘taring);
Satr ostidagi matn va jumlalarni o‘qing. Matn tarkibiga mos kelmaydigan 
gapning raqamini ko‘rsatish uchun signal kartasidan foydalaning; 
satr ostidagi matn va jumlalarni o‘qing. Gapning ma’nosi matnning 
ma’nosiga mos kelsa maxsus raqamlangan qog‘ozga “+” belgisini, mos kelmasa
“-” belgisini qo‘ying; 
Agar siz o‘qiyotgan narsa haqiqat bo‘lsa, jumlalarni o‘qing va varaqaga 
gaplarning tartib raqamlari to‘g‘risiga “+” belgisini qo‘ying. Agar yo‘q bo‘lsa, 
“-” belgisini qo‘ying;
Matnni o‘qing va rasmlarni ma’noning kengayishi tartibida raqamlab 
chiqing. 
Hozirgi vaqtda, o‘qishni o‘rgatishda, tushunish darajasini aqniqlash uchun 
simvolizm, ya’ni raqamlar va harflardan foydalaniladigan test topshiriqlari 
qo‘llaniladi. Ko‘pincha o‘qish bilan bog‘liq holda, bir nechta javobdan iborat 
bo‘lgan tanlov va taqqoslash testlari qo‘llaniladi. 
II. Matndan iqtibos keltirish mashqlari. 
Aniq iqtibos – bu samarali ish shakllaridan foydalanmasdan tushunishning 
ishonchli isbotidir; iqtibos keltirilganda, o‘quvchi matnning semantik vazifaga 
muvofiq tanlangan tayyor materialidan foydalanadi.
Iqtibos keltirilganda, o‘zingiz uchun o‘qish ovoz chiqarib o‘qish bilan 
(ba’zan yozish bilan) birlashtiriladi. Iqtibos keltirish mashqlari o‘qishda katta 
o‘rin egallaydi. Ba’zida iqtibos keltirish orqali matnni qanchalik diqqat bilan 
o‘qilganligini aniqlash mumkin. Bunday holda, vazifa matnda rus tilidagi 
ekvivalenti bilan berilgan jumlalarni topishga qaratilgan bo‘ladi. Masalan: 
“Matnda quyidagi rus jumlalariga mos keladigan jumlalarni toping.” Iqtiboslar 
haqiqiy xususiyatga ega bo‘lgan faktlarni tasdiqlash yoki rad etish va muammoli 
masalalarni hal qilish uchun berilishi mumkin. Iqtibos keltirish mashqlari o‘qish 
jarayonining barcha bosqichlarida qo‘llanilishi mumkin. 
Xitoy tili darslari jarayonida o‘qishni o‘rgatishda qo‘llaniluvchi eng asosiy 
vositalardan 
biri 
bu 
matndir. 
Matntuzilishidaquyidagibirnechtaelementlarko‘riladi: 
1.
Odatiyo‘qishdarsidao‘quvdarsliklarigaasoslanibolibboriladi. 

---

120 
2.
O‘qishsalohiyatiniikkitaasosiyqismtashkiletadi, 
ya’ni, 
matnma’nosinianglayolishivao‘qishtezligi. 
3.
Xitoylikmetodistlarningfikricha,o‘qishmetodlariasosiyo‘quvmetodi, 
kichiko‘quvmetodi, 
mantiqasosidao‘qishmetodi, 
topishmoqasosidao‘qishmetodikabiqismlargabo‘linishimumkin. 
Ushbuqismlarasosidaquyidagiketma-ketliklarqabulqilingan:
o‘quvdarsliklariasosidao‘qishnio‘rgatish, 
o‘qishjarayonidamatnnitushunishqobilayatinioshiruvchio‘qitish, 
o‘qishtezliginikuchaytirishgaqaratilgano‘qitish, 
texnikalio‘qishgaqaratilgano‘qitish.