Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Monologik nutq
– bu bir kishining bir yoki bir nechta kishilarga 
(tinglovchilarga) 
murojaat 
qilgan 
izchil 
fikrlari 
yig‘indisidir.Ushbu 

---

112 
murojaatning maqsadi tinglovchilarga ta’sir etishdir.Ko‘pincha situatsion 
bo‘lgan dialogik nutqdan farqli o‘laroq, monologik nutq asosan kontekstual 
bo‘lib, ekstralingvistik vaziyatlarni hisobga olmagan holda quriladi. Biroq, 
ba’zida bu kabi nutq ma’lum bir vaziyatdan kelib chiqib tuzilishi mumkin, 
masalan, qisqa monologik gaplar yoki “dialogdagi mikro-monologlar” sifatida 
ko‘rib chiqilishi mumkin bo‘lgan hajman ancha katta mulohozalar. Ba’zi 
hollarda monologik nutq filmda, televizion dasturlarda vizual diapazon bilan 
birga bo‘lsa, aniq vaziyatga ega bo‘lishi mumkin. 
Monologik nutqning kontekstual tabiati uning “o‘z-o‘zicha” ya’ni situatsion 
dialogik nutqda katta rol o‘ynaydigan noverbal vositalarsiz ham tushunarli 
bo‘lishini talab qiladi. Monologik nutqning eng muhim jihatlari uning 
kontekstual tabiatdan kelib chiqadigan bayonning izchilligi va mantiqiyligi, 
to‘liqligi va ketma-ketligi kabi xususiyatlar asosida quriladi.
Monologik nutq quyidagi kommunikativ funksiyalarga ega: informatsion 
– atrofdagi voqelikning ob’ektlari va hodisalari, bilimlar, voqealar, harakatlar, 
sharoitlar to‘g‘risidagi bilim ko‘rinishidagi yangi ma’lumotlarning yetkazilishi; 
ta’sir qiluvchi – kimningdir muayyan fikrlari, qarashlari, e’tiqodlari, 
harakatlarning to‘g‘riligiga ishonch hosil qilish; harakatga undash yoki 
harakatlarning oldini olish; hissiy baholash.Monologik nutqning yuqoridagi har 
bir funksiyasi o‘ziga xos til vositasi va maxsus psixologik stimullar bilan ajralib 
turadi. Masalan, bir tomondan,ma’lumotning hissiy jihatdan neytral aloqasi, 
ikkinchi tomondan, hissiy-ekspressiv til vositasi yordamida tinglovchini 
ishontirish istagi. Kommunikativ maqsadga muvofiq quyidagi monologik 
iboralar mavjud: monologik-xabar, monologik-tavsif, monologik-mulohaza, 
monologik-rivoyat, monologik-ishontirish.
Bularning barchasi, xususan, jumlalarning bog‘lovchi elementlari – aloqa, 
jumlalar, so‘z birikmalari va uyushiq bo‘laklar gapdagi so‘z tartibini tanlash orqali 
zamon atamalari, izchillikni ifoda etuvchi sabab bog‘lovchilari, shuningdek, 
maqsad va shartlarga muvofiq o‘quvchilarga ma’lum bo‘lgan nutq shakllarining 
kombinasiyasini o‘zida mujassam etgan fikrlar, faktlar, voqealarni izchil taqdim 
etishning murakkab mahoratiga egadir. Monologik nutqning ta’sir funksiyasi, 
ayniqsa, monologik-ishontirish va monologik-undash turlarida aniq namoyon 
bo‘ladi. 
Maktabda unchalik yuqori bo‘lmasada, boshlang‘ich darajadagi muloqotni amalga 
oshirish uchun yetarli bo‘lgan, hamda bolaning o‘zi yoki o‘rganilayotgan til ona 
tili bo‘lgan tinglovchi uchun qiziq bo‘lgan o‘zi, oilasi, qiziqishlari, maktabi, uyi 
shahri haqida monologik ko‘nikmalarni shakllantirish lozim
 
Har qanday darsning asosiy maqsadi - ta’lim oluvchida bilim, malaka va 
ko‘nikmalar hosil qilishdir. Bu narsa ma’lumotlar almashinuvi orqali ro‘y beradi. 
Pedagogik muloqot jarayonidagi ma’lumotlar almashinuvi asosan uch shaklda 

---

113 
amalga oshiriladi: Monolog, dialog, polilog. Biz yuqorida nutq ko‘rinishlari sifatida 
dialog va monologlarni ko‘rib chiqdik. Endi esa pedagogik muloqot jarayonidagi 
ma’lumotlar almashinuvining shakllaridan biri bo ‘lgan polilog haqida fikrlashamiz. 
Polilog
- guruh ichidagi munozaradir.U tinglovchilar yoki 
o‘quvchilarning faolligini yanada oshirish, ulardagi ijodiy qobiliyatlarni 
rivojlantirish maqsadida ishlatiladi. Polilog jarayonida guruh a’zolarining har biri 
muhokama qilinayotgan masala yuzasidan o‘zfikrini bildirish imkoniyatiga ega 
bo‘ladi, o‘qituvchi esa ushbu jarayonning tashkilotchi sifatida o‘quvchilar yoki 
talabalar faoliyatiga bevosita aralashmaydi. Bu usul dars mavzusi ko‘prok nazariy 
xarakterli bo‘lib, yangi g‘oyalardan ularning amaliy jihatlari keltirib chiqarilishi 
zarurati bo‘lganda qo‘l keladi. Lekin bu usul mashg‘ulotlar yoki muloqot darslari 
endi boshlangan paytda o‘tkazilishi maqsadga muvofiq emas, chunki polilog uchun 
o‘qituvchi bilan hamkorlikda ishlash tajribasidan tashqari yoshlarga o‘sha soha 
yuzasidan ma’lum bilimlar majmui hamda hamkorlikda ishlash tajribasi zarur. 
Dialog va polilog texnikasini yaxshi egallagan muallim munozara yoki bahsni 
samarali tashkil etishga layoqatli bo‘ladi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, 
munozarani samarali tashkil etish qobiliyati o‘z-o‘zidan shakllanmaydi, buning 
uchun o‘qituvchi umuman munozara metodikalarining mohiyati va uni tashkil etish 
yo‘llarini ilmiy-amaliy jihatdan bilishi kerak. 
Dialogik nutq - bu ikki kishi o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri so‘z almashish 
mavjud bo‘lgan nutqning shakli deb aydik yuqorida. Dialogik nutqning rivojlanishi 
shartlari uning bir qator xususiyatlari bilan belgilanadi, ular: nutqning ravonligi, 
nutqsiz aloqa vositalarining keng qo‘llanilishi, ya’ni noverbal nutq orqali (yuz 
ifodalari, imo-ishoralar), intonatsiyaning katta roli, kitob nutqining qat'iy 
qoidalaridan holi bo‘lgan to‘liq bo‘lmagan kompozitsiyaning turli xil maxsus 
jumlalari, nutqning sintaktik bezagi, oddiy jumlalarning qo ‘llanilishi. Bundan 
tashqari, dialogik nutqning jumlalari muhim tarkibiy o‘ziga xoslik bilan ajralib 
turadi. Muloqot monologlar, savollar va javoblarning o‘zgarishi mumkin. Ikkinchi 
suhbatdoshning replikasi davom etishi, avvalgisi esa undan nusxa olishi yoki 
takrorlashi mumkin Metodologik nuqtai nazardan, dialogik birlik, mikro-dialog va 
makro-dialog ajralib turadi. Dialogik nutqni o‘qitish birligi bu replika-stimul, 
ikkinchisi replika-reaktsiya bo‘lgan juft replikalar tomonidan shakllantirilgan 
dialogik birlikdir.Muloqot nutqining eng katta tarkibiy qismi - bu bitta aloqa holati 
bilan birlashtirilgan bir nechta mikro-dialoglarni o‘z ichiga olgan tematik makro-
dialog. 
Dialogik nutqni bilishning eng yuqori darajasi nisbatan norasmiy va 
tarkibiy jihatdan turli xil suhbatlar, juftliklar yoki guruhlarni o‘tkazishni o‘z ichiga 
oladi. 
Chet tillarini o‘qitish metodologiyasida dialogik nutqni o‘qitishning 
ikkita usuli mavjud - deduktiv va induktiv. 

---

114 
Deduktiv yondashuv bilan mashg‘ulotlar o‘xshashlarni qurish uchun 
tarkibiy-intonatsion standart sifatida ko‘rib chiqilgan butun dialogik namunadan 
boshlanadi. Dialog-namuna dialogik majmua bo‘lib, u bir necha dialogik 
birliklardan iborat. 
O‘rganish, butun dialogni tinglash, asosini yodlashdan boshlanadi, undan 
keyin uning so‘z boyligi o‘zgaradi, elementlar ishlab chiqiladi va nihoyat, talabalar 
o‘quvchi bilan bir xil mavzudagi suhbatlarga olib keladi. Ushbu yondashuv 
tarafdorlari 
tabiiy 
sharoitlarda 
bola 
til 
tizimini 
"yuqoridan 
pastga" 
o‘rganayotganligini ta'kidlaydilar: katta intonatsion-sintaktik bloklardan ularning 
elementlarigacha rivojlanish elementlarni yaxlit holda ajratib qo‘yish orqali amalga 
oshiriladi, eslab qolish osonlashadi va hokazo. Ushbu yondoshuvning noqulay 
tomoni shundaki, u nutqning material tomonini ta’kidlab, nutqda materialdan 
mustaqil foydalanish qobiliyatini rivojlantirmaydi. Butun dialogdan uning 
elementlarini assimilyatsiya qilishgacha bo‘lgan yo‘l, ular butun dialogda 
ishlatiladigan munosabatlardagi elementlarni vaqtincha avtomatlashtirishga olib 
keladi. Bu uning mexanik yodlanishiga olib keladi va yangi sharoitlarda erkin 
suhbatlashish imkoniyatini cheklaydi. 
Ikkinchi yondashuv - induktiv yondashuv – ta’lim-nutqiy vaziyat asosida 
dialog elementlarini assimilyatsiya qilishdan mustaqil harakatga o‘tish yo‘lini o‘z 
ichiga oladi. Ushbu yondashuv tobora ko‘proq tarafdorlarni jalb qilmoqda, chunki 
u dastlabki qadamlardan boshlab dialogik nutqning asosini tashkil etuvchi o‘zaro 
ta’sirni o‘qitishga yo‘naltirilgan; shu tarzda nutq qobiliyatlari va ko‘nikmalarini 
shakllantirish aloqa jarayonida yuzaga keladi. Analogiyaga ishonish ko‘nikmalar 
rivojlanishining pastki darajasida, boshlang‘ich ko‘nikmalarni shakllantirishda 
katta rol o‘ynaydi va bu erda mos yozuvlar dialogi yodlash uchun emas, balki rol 
modeli sifatida o‘ynashi mumkin. Yuqori darajada, o‘quvchilarga nutq harakatlarini 
mustaqil ravishda rejalashtirishga o‘rgatish vazifasi "motivlarni, maqsadlarni va 
harakatlarning mumkin bo‘lgan natijalarini aniqlash orqali", shuningdek "nutq 
ma’nolarining mazmuni va shaklini mazmunga mos ravishda joylashtirish"
Dialog bilan ishlashning quyidagi mashqlarda namunasini ko‘rish mumkin: 
- dastlabki ko‘rsatmalarsiz, matnsiz dialogni o‘zini tinglash (dialog tarkibiga oid 
savollar, ma’lumotlar, kalit so‘zlar ko ‘rsatilmagan holda); 
- To‘g‘ri talaffuz va intonatsiyani mashq qilish va dialogni o‘qish uchun individual 
replikalarni tinglash; 
- rollarda dialogni o‘qish; 
- tushgan so‘zga asoslanib, yetishmayotgan so‘zlar bilan dialogni o‘qish; 
- ona tilingizdagi so‘zlar asosida dialogni o‘qish; 
- dialoglar replikalaridagi bo‘sh joylarni to‘ldirish; 
- Dialogdan yoki chet tiliga qisman tarjima qilingan kartochkalardan dialogni 
takrorlash; 

---

115 
- nusxalarning qoldirilgan parchalarini tiklab, dialogni takrorlash; 
- replikalarning boshidan yoki har bir replikaning o‘rnini bosadigan kalit so‘zlardan 
foydalangan holda dialogni takrorlash; 
- suhbatdoshlardan birining nomidan ijro etish; 
- butun dialogni rollarda o‘ynash; 
- kontekstga mos ravishda dialogdagi replikalarni mustaqil ravishda kengaytirish; 
- dialogdagi mulohazalarni mustaqil ravishda kengaytirish, ularda yangi so‘zlarni 
qo‘shish yoki muayyan turdagi jumlalarni qo‘shish; 
- ko‘chirilgan nusxalarni kerakli tartibda joylashtirib, muloqotni amalga oshirish; 
- mavzu bo‘yicha so‘zlardan foydalangan holda dialog tuzish; 
- bitta mavzu bo‘yicha suhbatlashish, ammo har xil aloqa vaziyatlari uchun; 
- mavzu, vaziyat, kalit so‘zlar asosida va ma’lum bir kommunikativ vazifani hisobga 
olgan holda dialog tuzish; 
- har xil mikrodialoglardan situatsion dialog tuzish. 
Chet tilini yaxshi bilish, o‘z navbatida, voqelikning barcha turlariga o‘z-o‘zidan 
javob qaytarish qobiliyatini anglatadi. Shu munosabat bilan, chet tilini o‘qitishning 
pirovard maqsadi tayyorlanmagan nutq ko‘nikmalarini monologik va dialogik 
jihatdan o‘zlashtirishdir. Tilni jonli muloqot vositasi sifatida ko‘rib chiqib, siz 
tayyor bo‘lmagan dialogik nutqni rivojlantirishga katta e’tibor berishingiz kerak, 
chunki ko‘pgina metodistlarning fikriga ko‘ra, chet tillarini o‘qitishni samarali 
shakli bu dialogik nutqdir.