Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Tanishtirish
deganda, fonetik birlikni o‘qituvchining aytishi va talabalarning eshitishi 
tushuniladi. Talaffuz birligini yolg‘iz, so‘zda yoki gapda taqdim etish usullari 
muammosini xolisona hal qilish talaffuz ko‘nikmasini shakllantirishda muhimdir. 
Ayrim o‘qituvchilar negadir boshlang‘ich bosqichda iyeroglif o‘rgatishga 
shoshadilar. Bu bizningcha noto‘g‘ri (bu mening shaxsiy fikrim).
Xitoy tilidagi ”
韵母
” va “
声母
” larni yaxshi o‘rgatmay turib, xitoy 
tilining asl mohiyatini mutlaqo ochib berib hamda tushuntirib bo‘lmaydi. 
Talabalarning ona tili va ikkinchi tilida to‘plagan o‘qish tajribalariga suyanib, 
ularga xitoy tilida o‘qish o‘rgatiladi. Dastavval, talabaning xitoy tilida o‘qishga 
munosabati shakllantiriladi. “O‘qisam, o‘rganaman” degan naqlga amal qilib ish 
tutish zaruriyati tug‘iladi. O‘qish mashqlaridan samarali foydalanish tavsiya 
qilinadi. Ko‘proq fonetik mashqlar bajarish talab qilinadi. Chunki talabaning 
keyingi talaffuz ko‘nikmasining to‘g‘ri shakllanishi aynan darsning mana shu 
34
Jalolov J. Chet tili o‘qitish metodikasi. -T.: O‘qituvchi, 2012. B.8

---

108 
bosqichiga bog‘liq. Bu mashqlarda alohida e’tibor ohanglarga qaratiladi. 
Ohanglarni o‘rgatish va eslab qolish mashqlari xilma-xil. Bular o‘rniga qo‘yish, 
xatosini topish, almashtirish, javobini topish, mosini tanlash, ajratib ko‘rsatish, 
ketma-ket o‘qish mashqlaridir.
35
Xitoy tilidagi ayrim tovushlar talaffuzini 
o‘rgatishda ona tilimizdagi tovushlar va harflar bilan qiyoslashning aynan to‘g‘ri 
usul ekanligi, hayotiy tajribalarimizdan o‘z isbotini topdi. Bunga bir misol. Xitoy 
tilini o‘rganishdan ilgari talaba, albatta, ingliz tilini o‘rgangan, shu sababli, ham u 
ayrim tovushlarning talaffuziga o‘rganishga ancha qiynaladi. Masalan,“T” 
shengmusini talaba o‘ziga xos inglizcha aksent bilan yumshoqroq aytadi, bu xato 
talaffuzni to‘g‘irlash uchun avval “T” tovushi haqida ma’lumot beriladi: “
t 
[t‘] til 
uchi undoshi—nafasli, portlovchi, jarangsiz tovush. Talaffuz qilinishi “d” bilan 
o‘xshash. Havo oqimi portlab chiqadi.So‘ngra bu “T” tovushi o‘zbek tilidagi 
“tarvuz, turg‘un” so‘zlaridagi “T” kabi talaffuz qilinadi deyilsa talaba tezroq va 
yaxshiroq eslab qoladi. Yana bir misol: “h[x] til orqa, sirg‘aluvchi, jarangsiz 
undosh. Bu tovushni talaffuz qilganda til orqasi ko‘tarilib yumshoq tanglayga 
yaqinlashadi. Havo oqimi til orqasi bilan yumshoq tanglay hosil qilgan 
bo‘shliqdan sirg‘alib chiqadi. Tovush paychasi titramaydi”
36
, deb asosiy qoidani
aytib bo‘lgach, “h” tovushini xuddi lotin yozuvidagi “h” harfi kabi yumshoq 
talaffuz etilmaydi, aksincha, xuddi “xalq” so‘zidagi qattiq “x” kabi talaffuz 
qilinadi, deb qiyoslab o‘rgatilsa, esda saqlab qolish yanada oson bo‘ladi. Bunday 
o‘xshatishlarni juda ko‘plab keltirish mumkin.
Talabalarda talaffuz ko‘nikmalari yaxshilab shakllantirib bo‘lgandan 
so‘ng asta iyerogliflar bilan tanishtirishga o‘tilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu 
ham o‘ziga xos murakkab jarayondir. Chunki talaba “imlo chiziq”, “kalit” va 
“iyeroglif” tushunchalarini bir-biridan yaxshilab farqlab olishi kerak. Bu 
tushunchalar hozircha ularga mutlaq begona. Bu murakkab bosqichda men bir 
noan`anaviy uslubni qo‘llayman. Dars berish tajribamda men iyeroglifni tayyor 
ko‘ylakka oxshatib, kalitlarni ko‘ylakning yengi, yoqasi, tugmasi, cho‘ntak qismi, 
ko‘ylakka tikilgan biron bir emblemalar va hakazolarga o‘xshataman. Eski 
ko‘ylakdan tugma, yeng, emblemalar boshqa ko‘ylakka ham o‘tkazib olib tikilishi 
mumkin bo‘lgani kabi, kalitlar ham boshqa iyeroglifga yon bo‘lak sifatida 
qo‘shilishi mumkin. Kalitlar mustaqil ma’noga ham ega bo‘lishi mumkin 
ekanligini shunday izohlashga harakat qilaman. Ana endi imlo chiziqlarga kelsak, 
bularni tugma, yeng, yoqani hosil qiladigan xom ashyoga paxta, plastmassa, ip va 
hakazolarga o‘xshataman. Shu sababli ham imlo chiziqlar ma’no bermaydi deb 
tushuntiraman. Ulardan, avvalo, kalitlarni yasab olamiz. Lekin iyeroglifda kalit 
ham, imlo chiziq ham bor. Balki bu o‘xshatish kimgadir qo‘polroq ko‘rinishi 
35
汉语课堂。教学技巧。北京语言大学出版社
2004
年
. 11-32
页
36
Sultanova L.A., Ziyamuhamedov J.T., Turatova M. Xitoy tili. ToshDShI, 2013. - B.13 

---

109 
mumkin. Lekin har holda bunday tushuntirish mana bir necha yildirki yaxshi va 
samarali natijalarni bermoqda. Xitoy tili darslarida o‘qituvchi tayanadigan va 
talabalariga ham joriy etadigan omillardan biri: “Eshitdim-unutdim, ko‘rdim-
eslab qoldim, bajardim-tushundim” iborasidir. Biz iyerogliflarni o‘rgatish 
masalasiga ilgari ham to‘xtalib o‘tganmiz. Shuning uchun bu masalaga yakun 
yasab, yana bir narsani ta’kidlashni joiz deb bilamiz. Bu ham bo‘lsa xitoy yozuvi 
o‘rgatilayotganda, albatta, ulardagi ”
笔 画
” va ”
笔 顺
” qoidalarini o‘rgatish 
qanchalik muhim bo‘lmasin, iyerogliflarning paydo bo‘lishi va kelib chiqishi 
haqida ham ma’lumot berib o‘tish yanada muhimroq omil sanaladi.
37
Ana shunda 
iyerogliflar talaba xotirasida uzoq vaqtlar puxta saqlanib qoladi.
Xotirani mustahkamlash uchun xizmat qiladigan vositalardan yana biri bu 
o‘qishdir. Ayniqsa boshlang‘ich bosqichda so‘zning ma`nosi tanishmi yoki tanish 
emasmi, farqi yo‘q bo‘lib o‘qishga ko‘proq ahamiyat berish darkor. Bo‘g‘inlarni, 
ya`ni so‘zlarni qayta -qayta o‘qish talab qilinadi. Bunda yolg‘iz yoki xor bo‘lib ( 
birgalikda) va ovoz chiqarib yoki ichda o‘qish turlarini qo‘llash ta’lim vositasi 
sifatida ham foydalaniladi. Yuqorida bayon etganimizdek, xitoy tili darsini 
tashkillashtirar ekanmiz, til materialidagi talaffuz bosqichini sinchiklab ko‘rib 
chiqdik. Albatta, bu bosqichni amalga oshirishda talabaga qabul qilishiga va 
dasturlarda belgilanishiga qarab har kuni yangi leksik materialni o‘rgatib 
boramiz.Leksika o‘zlashtirilishiga ko‘ra uch toifaga bo‘linadi: real, potensial va 
vokabulyarga kirmaydigan leksik material. Real leksika aktiv yoki passiv 
o‘zlashtiriladigan birliklardan iborat. Potensial leksika idrok etish chog‘ida 
ma’nosi mustaqil fahmlanadigan yangi birliklardir. Vokabulyardan tashqari 
so‘zlar esa o‘qish yoki tinglab tushunishga oid matnlardagi mazmunni 
ifodalashda ishtirok etadigan, biroq o‘quvchilar nutqiga boshqa safar 
kiritilmaydigan leksik birliklardir. 
Shu bilan birgalikda grammatik qoidalarni ham ona tili yoki ingliz tili bilan 
qiyoslab borsak yaxshi samara beradi. Ona tili ya’ni o‘zbek tili bilan qiyoslash 
tushunarli. Xo‘sh nega endi ingliz tili bilan, degan savol tug‘iladi. Chunki, 
aksariyat talabalarimiz xitoy tilini o‘rganishni boshlagunlariga qadar bolalikdan 
ingliz tilini o‘rganib kelganlar. Ingliz tili ularga ikkinchi tildek yaqin bo‘lib 
qolgan va, qolaversa, ingliz tili bilan qiyoslansa ularga yanada tushunarliroq 
bo‘ladi, zero bu til haqida ularda ma’lumotlar ko‘p. Qo‘llanilishi jihatidan qoidani 
uch guruhga ajratish maqsadga muvofiq: 1)