|
f)
O‘xshash kalitlarni o‘z ichiga olgan
iyerogliflar hamda ularning “pinyinini“ yozish.
Bu mashq orqali o‘quvchilar iyeroglif qanday talaffuz qilinishini yaxshi
bilib olishlari mumkin. Shu bilan birga o‘quvchilar talaffuzi bir xil, ammo
shakli har xil, shakli bir xil ammo talaffuzi har xil iyerogliflarni o‘rganadilar.
Misol:
元：
——
远
yuǎn
园
yuán
完
wán
玩
wán
京：
——
景
jǐng
惊
jīng
就
jiù
凉
liáng
Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar:
1.
Iyeroglifning paydo bo‘lish tarixidan qanday ma’lumotlaringiz bor?
2.
Piktogramma, ideogrammalar va fonoideogrammalar bir-biridan
nimasi bilan farq qiladi?
3.
Iyerogliflar yasalishida kalitlarning o‘rni haqida tushuntirib bering.
4.
Kalitlar soni nechta va ular qanday turkumlarga bo‘linadi?
5.
Iyeroglif va kalitlarni eslab qolish va ularni mustahkamlashga
qaratilgan qanday mashqlarni bilasiz?
6.3- §. Gapirishni o‘rgatish, og‘zaki nutqni
rivojlantirish metodlari
O‘quvmashg‘ulotiningmaqsadi:
Chettilo‘qitishdaqo‘llanibkelinayotgan
«gapirish»
«og‘zakinutq»,
«nutq»
atamalarihaqidama’lumotberishvagapirishgao‘rgatishningnazariyasoslarihaqidat
ahliliyfikrlarnibayonetish. .
Tayanch so‘z va iboralar:
gapirish, fikrbayoni, «spontan» nutq, taqlidiy
(imitativ) nutq, assotsiativyokifikrsiznutq, oldindansezish, diskursivlik, replika,
139
juftnutq (dialog), yakkanutq (monolog), motivatsiya, nutq, muloqot,
reproduktivvaproduktivnutq, nutqmashqlari.
Gapirishnutqfaoliyatiningbirturisifatidatushuniladi.Shubilanbirga
u
nutqfaoliyatiningengsamarali
(produktiv,
ekspressiv)
turihisoblanadi.Gapirishmuloqotningtinglashturibilanbirgalikdaamalgaoshirilad
i. Gapirish, nutq faoliyatining turi sifatida, og‘zaki fikr bayon etish deb ham
tushuniladi.
Nutqnio‘rgatishningmaqsadio‘quvchilarninghaqiqiyehtiyojlarivamanfaatlariga
muvofiqturlixil,
ijtimoiydeterministikvaziyatlardaog‘zakimuloqotqilishqobiliyatinirivojlantirish
daniborat.
Bu
shunianglatadiki,
harqandayta’limso‘ngidatalabaqobiliyatlibo‘lishivaquyidagilarnibilishikerak:
–
to‘g‘ridan-to‘g‘rimuloqotsharoitidamuloqotqilish,
harbirta'limmuassasasiuchundasturtomonidanbelgilangansohalar,
mavzularvavaziyatlardoirasidamuloqotbo‘yichasherikningog‘zakibayonotlariga
tushunishvajavobberish (og‘zakivaog‘zakibo‘lmagan) ;
-
o‘zingizvaatrofingizdagidunyohaqida,
o‘qigan,
ko‘rgan,
eshitgannarsalarhaqidagapirish,
shuningdek,
qabulqilinganma’lumotlargayokibayonotmavzusigabo‘lganmunosabatiniifodala
sh.
Nutqningmazmunifikrlarningifodasidir,
axborotniog‘zakiravishdauzatadi.
Nutqfaoliyatiningbirturisifatidagapirishquyidagimuhimparametrlarbilantavsifla
nadi:
Asosiysabab(motiv)i – gapirishgaehtiyojyokizaruriyat; maqsadvavazifasi-
suhbatdoshgata’sirimasalasi,
o‘z-o‘ziniifodalashusuli;
predmeti-
o‘ziningyokiboshqalarningfikri;
tuzilishi-harakatlarivaoperatsiyalari;
mexanizmi-tushunish – kutish, kombinatsiya; vositalari – tilvanutqmateriallari;
nutqmahsuli-suhbatlarturlari, monologikbayonotlar; shartlari-nutqsharoitlari;
qo‘llab-quvvatlashningmavjudligiyokiyo‘qligi.
Chet
tildagapirish
3
qismdaniboratnutqiyfaoliyatdir.Dastavvalgapirishgamoyillik
(motivatsiya)
bo‘lishitaqozoetiladi.
Ushbutilvositasidafikraytishehtiyojitug‘iladi
(yokiunimaxsustashkiletiladi).
Nutqiyharakatnibajarishgamaylpaydobo‘lsa,
biroraxborotberish, savolgajavobqaytarishyokinonutqiyharakat (mas. iltimos,
buyruq)niijroqilishgakirishiladi.
Gapirishningushbuqismidaaytishniyatipaydobo‘ladi, xolos.
Fikrningizhorqismidaesaanaliz-sintezamallariishgatushadi.
Buninguchunxotiradatutish
(assotsiativbog‘lanish)
xizmatqiladi.
Paradigmatikvasintagmatikbog‘lanishmavjud.
Paradigmatikaloqadaichkibog‘lanishlarso‘zlarningturlibelgilarigabinoantaqqosla
nishikuzatiladi:
aytilishidabirxilvayozilishidafarqqiladi;
ma’nosiyaqin;
140
zidma’noli. Gapirishnio‘rganishdasintagmatikaloqalarningahamiyatiulkanbo‘lib,
bundaso‘zningturlibirikmalardaqo‘llanilishiko‘zdatutiladi.
Gapiruvchixotiradatayyorturganso‘zniyokigrammatikbirliknitanlaydi,
odatdaonatilihodisalarixotiradatayyorturadi.
Binobarin,
interferensiyapaydobo‘ladi.
Gapirishninguchinchiqismi
ijroetish
;
fikrnibayonetish,
talaffuzqilish,
ya’nitashqinutqdauniifodalashdaniborat.
Uchalaqismningamalqilishinutqfaoliyatiturlaridangapirishniyuzagakeltiradi.
Nutqningsodirbo‘lishigadoirilmiymuammolarzamonaviypsixolingvistiktadqiqotl
ardamufassalyoritilgan.
Fikrniog‘zakibayonetishni/gapirishnio‘rgatishfikrningyozmabayoni,
o‘zgalarnutqiniidroketibfahmlash
(tinglabvao‘qibtushunish)
kabinutqfaoliyatiturlaribilanuzviybog‘langanholdatashkiletiladi.
V.M. Filatov nutq faoliyatining bir turi sifatida gapirishning quyidagi
o‘ziga xos xususiyatlarini ta’kidlaydi:
49
Gapirishdoimmaqsadlivasabablibo‘ladi.
Xorijiymuloqotnio‘rganishmetodologiyasidakommunikativmotivatsiyahaqidag
apirishkerak.
Gapirishhardoimmaqsadgamuvofiqdir,
chunkiharqandayso‘z
uyokibumaqsadgaqaratilganbo‘ladi.Gapirishhardoimfaoljarayonbo‘lib,
u
ma’ruzachilarningatrofdagihaqiqatgamunosabatiniko‘rsatadi.
Suhbatdoshningtashabbuskornutqxatti-harakatlarinita’minlaydiganfaoliyat,
bumuloqotmaqsadigaerishishuchunmuhimdir.Gapirishinsonfaoliyatiningboshq
abarchaturlariga
"xizmatqiladi".Gapirishfaoliyatijarayoniaqliyfaoliyatbilanchambarchasbog‘liq.
Harqandaykommunikativ (nutq) vazifasiaslidanutqiyvazifadir.
Gapirishdasamaralitalaffuz,
ritmikintonatsiyavaleksik-
grammatikko‘nikmalarmavjud.
Chet
tilidagapirishmurakkabintegratsiyalanganmahoratsifatidafaoliyativamustaqilligi
,
maqsadgamuvofiqligi,
fikrlashbilanaloqasi,
vaziyatnikeltiribchiqarishi,
evristikbo‘lishibilanajralibturadi. “Chet til o‘qitish ruhshunoslarining nazariy
umumlashmalariga ko‘ranutq muloqot jarayoni emas, gapirish ham emas, nutq
—gapirish kabi faoliyat chog‘ida fikrning ro‘yobga chiqish va ifoda qilish
usulidir.”
50
“Gapirish — biror fikrni izhor etish maqsadida muayyan tildagi leksik,
grammatik va talaffuz hodisalarini qo‘llashdan iborat. Avval o‘yla, keyin so‘yla,
deyilishi bejiz emas. «O‘yla» qismida fikr paydo bo‘lishi, «so‘yla»da esa uni
49
Методика обучения иностранным языкам в начальной и основной общеобразовательной школе :
учебное пособие для студентов педагогических колледжей / ред
. В.М. Филатов.
– Ростов-на-Дону:
Феникс, 2004.
50
И. А. Зимняя. Психологические аспекты обучения говорению на иностранном языке. — М.: Просвещение, 1978, - C.58
141
nutqharakat sezgisi orqali «bayon etish» tomonlari nazarda tutiladi. Birinchisi —
til materialining qo‘llanilishidir, ular leksik, grammatik, talaffuz ko‘nikmalarn
deyiladi, ikkinchisi — fikr aytish jihati — gapirish malakasi nomi bilan yuritiladi.
O‘quvchilarga chet tilda gapirishni o‘rgatish oraliq amaliy maqsad
sanaladi, ya’ni ta’limning dastlabki bir necha (taxminan, uch) yili davomida ular
gapirishvatinglabtushunishni (og‘zakinutqni) o‘rganishadi, o‘qishvayozuv
(yozmanutq)
o‘qitishvositasibo‘libxizmatqiladi.
Yuqorisinflardao‘qishvatinglabtushunish
(reseptivnutq)
maqsadmaqominiegallaganida,
gapirisho‘qitishvositasigaaylanadi.
Demak,
gapirishuchvazifanio‘taydi:
aloqavositasi,
o‘qitishvositasivao‘qitishningamaliymaqsadi
(tinglabtushunishvao‘qishhamyuqorisinflardashundaymavqegaegadir.
Yozuvesamaqsademas, faqatvositavazifasinibajaradi).”
51
Gapirish inson bilan
uzviy bog‘liqdir. Ijtimoiy munosabatlarga kiritilgan shaxs, o‘z nutqida
ifodalangan
hayotiy
pozitsiyasida
faoldir.
Faoliyatsifatidagapirishalgoritmlashmumkinemas,
gapirishdasturimuallifningo‘zitomonidanyaratiladi.Shuninguchun,
gapirishningengmuhimxususiyatlari-sezgirlikvamustaqillik.
Gapirishhardoimma'lumbirsur'atbilantavsiflanadi,
bumuloqotdaruxsatetilganme'yorlardan
past
vayuqoribo‘lmasligikerak.
Gapirishningholatinutqbirliklariningaloqajarayoniningasosiytarkibiyqismlaribil
ano‘zarobog‘liqligibilannamoyonbo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
