O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti q. X. Abdurahmonov, sh. R. Xolmo‘minov

Mehnatga haq to‘lash
Asosiy
Tannarxdan
Mahsulot sotishdan 
Shaxsiy
Jamoa
Qo‘shimcha 
Ish haqini to‘lash bo‘yicha 
Rag‘batlantirish manbasi bo‘yicha 
 
Rag‘batlantirish obyekti bo‘yicha 
Mehnatga haq 
to‘lash turi 
Mehnatga haq to‘lash shakli
Ishbay
Vaqtbay
Egiluvchan
Shartli doimiy 
Bevosita ishbay, 
bilvosita ishbay, 
ishbay-progressiv 
eng kam miqdori 
kafotlangan ishbay 
Oddiy soatbay 
(kunbay, ishbay) 
vaqtbay-mukofotli 
(sifat ko’rsatkichlari 
uchun ish haqi 
fondidan) 
Shartnoma asosida 
Shartli 
o‘zgaruvchan 
Ishbay-mukofotli, 
akkord, soatli tarif 
stavkasiga 
qo‘shimcha 
to‘lovlar, jarimali 
(tabaqalashgan), 
bilvosita ishbay 
Mansab maoshi, 
maoshga ustamalar, 
maoshga to‘lovlar 
vaqtbay-mukofotli 
sifat ko‘rsatkichlari 
uchun foyda 
hisobidan 
Tarifli attestatsiyali, 
malaka darajasiga qarab 
haq to’lash 
Haq to‘lash 
shakli 
bo‘yicha 
Tarifli
Vaqtbay
Ishbay-bevosita 
Mukofotdan 
foydalanish 
bo‘yicha: 
Oddiy vaqtbay 
Soatbay
Vaqtni hisobga 
olish bo’yicha: 
Vaqtbay-
mukofotli 
Maosh-
mukofotli 
Oybay
Kunbay
Ishbay-progressiv
Ishbay-bevosita 
Akkordli
Ishbay-mukofotli
Akkordli-mukofotli
Bilvosita
Tarifsiz
Mehnat natijalarini baholash 
eksport tizimi 
Mehnatga haq to‘lash pay tizimi
Mehnat qiymati koeffitsiyentini 
hisobga olgan holda 
Mehnatga haq to‘lash komission 
tizimi 
Mehnatni rag‘batlantirish stavkasi 
“Suzuvchan” maoshlar tizimi
Foydaga sheriklik tizimi
Bilim uchun haq to‘lash tizimi 
9.15-rasm. Mehnatga haq to‘lashning shakl va tizimlari 
tasnifi 

---

229 
Ishbay haq 
miqdori xodimning mehnat unumdorligiga bog‘liqdir. 
Ma’lumki, mehnat unumdorligi erishilgan ish natijasiga, xususan vaqt 
birligi hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot soni yoki mahsulot 
birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan ish vaqtiga qarab 
o‘lchanadi. 
Mehnatga haq to‘lashning ishbay shaklini tanlash to‘g‘risida qaror 
qabul qilishdan avval bu shaklning personalga nisbatan korxona 
siyosatiga mos tushishiga alohida e’tibor qaratish talab etiladi. 
Jumladan, bajarilayotgan ishga ijodiy yondashuv ko‘p hollarda 
mehnatga haq to‘lashning vaqtbay shaklida yaxshiroq samara keltiradi. 
Mehnatga haq to‘lash ishbay shaklining turlari ko‘p (9.15-rasm).
Ular shaxsiy yoki jamoa asosida, bevosita va mukofotli bo‘lishi 
mumkin. Uning progressiv va akkord turlari mavjud. 
Ishbay-mukofotli tizim 
bajarilqan ish hajmi uchun ishbay asosda 
haq olish bilan birga amaldagi qiymatlarga muvofiq belgilab qoyilgan 
pirovard natija uchun mukofotlashni nazarda tutadi. 
Mehnatga akkord haq to‘lash 
ishbay shaklining bir turi bo‘lib, 
bunda mahsulot birligi sifatida buyum, ish va xizmatlar majmui 
olinadi. Bu buyum, ish va xizmatlar majmuiga mehnat va ish haqi 
xarajatlari kalkulyatsiyasi tuziladi. Ya’ni bu usulda bevosita ishbay 
shaklidan farqli ravishda, ish haqi miqdori hisobi mahsulot birligidan 
yirikroq tayyor mahsulot birliklari bo‘yicha chiqariladi. 
Tadbirkorlar o‘rtasida ishbay tizimi xodimlar uchun rag‘batlan-
tiruvchi kuchga ega, mehnat unumdorligini oshiradi, mehnat xarajat-
lari ustidan samarali nazorat o‘rnatishni ta’minlaydi, degan fikrlar 
keng tarqalgan. 
Ishbay-progressiv 
(ilg‘or) 
Ish hajmi 
Ikki stavka tizimi 
Bevosita 
Ishbay-mukofotli 
Kafolatlanmagan eng 
kam miqdor 
Ish haqi miqdori 
Akkordli