O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti q. X. Abdurahmonov, sh. R. Xolmo‘minov

ataydilar) muhiti 
murakkab tarkibga egadir. U kasbiy, psixоfiziо-
lоgik, ijtimоiy-psixоlоgik, tashkiliy mоslashish, ijtimоiy faоllik sоha-
sida mоslashish, iqgisоdiy mоslashish kabi masalalarni (5.12-rasm) 
qamrab оladi. 
Mehnat muhitiga kirish darajasiga qarab, mehnatga mоslashish-
ning ikki yo‘nalishi (birlamchi va ikkilamchi) farqlanadi. Mehnatga 
birlamchi mоslashish kasb faоliyati tajribasiga ega bo‘lmagan 
xоdimning birinchi ish jоyiga mоslashishidir. Ikkilamchi mоslashish 
deb esa kasb faоliyatiga ega insоnning ish jоyi, kasbi, xizmat vazifasi, 
ya’ni faоliyat оbyektini o‘zgartirishga mоslashishi tushuniladi. 
Mehnatga mоslashishda shaxsning faоlligi deb uning ushbu 
muhitni (shu jumladan, u o‘zgarishi kerak bo‘lgan me’yorlar, qadriyat-
lar, o‘zarо munоsabat shakllari) o‘zgartirishga intilishi tushuniladi. 
Agar shaxs bunday o‘zgarishlar qilishga harakat qilmasa, bu passiv-
likdir. 
Mоslashishning o‘ziga xоs оmillari оbyektiv va subyektiv bo‘ladi. 
Оbyektiv оmillarga quyidagilar kiradi: 
5.11-rasm. Mehnatga moslasish tarkibi 
Noishlab chiqarish muhiti 
Ishlab chiqarshi muhiti 
Mehnatga moslashish 
Mehnat muhitiga kirish 
darajasi bo‘yicha 
Shaxsning faolligi bo‘yicha 
birlamchi 
ikkilamchi 
Faol 
Passiv 

---

130 
1. Ijtimоiy-iqtisоdiy оmillar (ijtimоiy va kasb guruhlariga man-
sublik va shu bilan bоg‘liq shart-sharоitlar, mehnatning tashkil etilishi, 
ish haqi, malaka va hоkazоlar). 
2. Madaniy-maishiy оmillar (turar-jоy sharоitlari, faоliyatining 
nоishlab chiqarish sоhasi xususiyatlari, shu jumladan, eng asоsiysi 
5.12-rasm. Moslashish turlari va moslashishga ta’sir etuvchi omillar 
Moslasish turlari 
Moslashish turlari 
Kasbiy
Psihofiziologik
Ijtimoiy-psihologik 
Ijtimoiy-ma’muriy 
Iqtisodiy
Sanitar-gigienik 
Is
h
lab
ch
iq
ar
is
h
Mazkur kasbda mehnat 
xususiyati va mohiyati 
Mehnatni tashkil etish va 
mehnat sharoitlari darajasi 
Jamoada o‘zaro 
munosabatlar me’yori 
Mehnatni tashkil etish tizimi 
Tashkiliy tizim 
Korxonaning kasbiy tarkibi 
Ish haqi miqdori 
Ishlab chiqarish va texnika 
intizomi ahvoli 
Ish tartibi va qoidalari 
Uy-joy, bolalar bog‘chasidan 
joy va hakazolar olish 
imkoniyati, ularni taqsimlash 
yo‘llari 
Ishdan bo‘sh vaqtda o‘zaro 
munosabat shakllari 
Dam olish maskanlari, 
poliklinika, kutubxona, 
sport-madaniy, ko‘ngilochar 
muassasalarning mavjudligi 
Hamkasblar bilan ishlab 
chiqarishdan tashqarida 
munosabatda bo‘lishga 
moslashish 
Maishiy sharoitlarga 
moslashish 
Dam olish joyida 
moslashish 
No
is
h
lab
ch
iq
ar
sih