O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti

 
Statik ta’sir
 
maxsus ishchi organ – tish-yumshatgichning uzluksiz kuchi 
ta’siri ostida muzlagan gruntni kesishga asoslangan bo‘lib, bu ishchi organ 
gidravlik ekskavatorning ishchi jihozi – “teskari cho‘mich” yoki traktorga osilgan 
osma jihoz bo‘lishi mumkin (5.21 rasm). 
 

---

196 
5.42. – rasm. Muzlagan gruntni dinamik ta’sir ostida yumshatish: 
a – to‘qmoqning erkin tushishi bilan gruntni yumshatish sxemasi; b – gruntni dizel-bolg‘a 
bilan yumshatish; v – vibrobolg‘a bilan gruntni yumshatish; g – 1,5 m chuqurlikkacha muzlagan 
gruntni xuddi shunday yumshatish; d – 1,5 m dan pastroqqacha muzlagan grunti xuddi shunday 
muzlatish; 1 – to‘qmoq; 2 – ekskavator; 3 – gruntning muzlagan qatlami; 4 – yo‘naltiruvchi 
shtanga; 5 – dizelli bolg‘a; 6 – vibrobolg‘a. 
5.43 rasm. Dizel bolg‘a va “to‘g‘ri cho‘michli” ekskavatorning birgalikda ishlash 
sxemasi 

---

197 
5.12 Yer ishlari sifatini nazorat qilish 
 

Yer inshootlarini barpo etish jarayonlari doimiy ravishda 
nazorat qilinadi va shu bilan birga tekshiriladi: 

qazilma va to‘kilmaning joyidagi holati (plandagi va balandligi 
bo‘yicha); 

er inshootlarining geometrik o‘lchamlari; 

inshootlar zaminida joylashgan gruntlarning xususiyatlari; 

to‘kilmali inshootlarni qurishda ishlatiladigan gruntlarning 
xususiyatlari; 
gruntlarni to‘kilmalarga joylashtirish sifati va qayta to‘ldirishlar 
(yotqizilgan va zichlangan gruntlarni tavsiflari (ta’rif)). 
Ishlarni bajarish sifatini doimiy nazoratini injener –texnik xodimlar bajaradi, 
operatsion nazorat qurilish laborotoriyasining geodezik xizmat vakillarini jalb etib 
bajariladi. 
Inshootning joydagi holati va o‘lchamlarini nazorat qilganda qo‘yidagilar 
tekshiriladi: yer inshootlarining planda joylashishi va ularning o‘lchamlari; yuqori 
cheti va tubining sathi (otmetka); to‘kilmaning cho‘kishini e’tiborga olgan holda 
yuqorisining sathi, tekislangan yuzalar sathi; qazilma va to‘kilmalar qiyaligining 
og‘ishi. Ushbu nazorat geodezik asboblar yordamida, shuningdek oddiy instrument 
va moslamalar –qurilish shaytoni, ruletka, metr, shovun, shablon, qiyalik hosil 
qiluvchi, o‘lchov reykalari, ishorat qoziqlari to‘plamidan foydalangan holda 
bajariladi. 
Inshootlar zaminidagi, karerlar (rezerv), to‘kilma va qayta to‘ldiriladigan 
gruntlarning xususiyatlarini baholash ularning inshootlar zaminini loyihalash 
jarayonidagi talablarga mos kelishini aniqlashdan iboratdir. Buning uchun sifat 
mezoni bo‘lgan asosiy tavsiflar – zichlik va namlik aniqlanadi. Ayrim inshootlar 
uchun zaruriyat bo‘lganda gruntning granulometrik tarkibi, siljish koeffitsienti, 
filtratsion xususiyatlari nazorat qilinadi. Asosiy xususiyatlarni baholash odatda 

---

198 
tabiiy holatdagi grunt massividan yoki joylashtirilgan va zichlangan gruntdan 
olingan namunalarda o‘tkaziladi. 
Grunt sifatini baholash uchun namunalar zamin, kar’er va rezervlarda 0,5 m 
va undan chuqurroq shurflardan olinadi. Namuna tanlash to‘r bo‘yicha bajariladi: 
bir jinsli gruntlarda tomonlar uzunligi 50...100 m bo‘lgan kvadratning har bir 
burchagidan, bir jinslimas gruntlarda qo‘shimcha ravishda har xil gruntli 
uchastkalarning hammasidan olinadi. Ko‘tarma va qayta to‘ldirilgan joylarda 
namuna olish qirquvchi halqalar usuli bilan (bog‘langan va yirik qushimchasiz 
qumli gruntlarda), shag‘al-qumli va qushimchalari yirik fraktsiyali kichik donali 
gruntlarda o‘yma (lunka) usuli bilan olinadi. Vertikal tekislashning ko‘tarmalarida 
gruntning nazorat namunalari shaxmat tartibida har 20...40 m dan olinadi, inshoot 
bo‘shliqlarni qayta to‘ldirishda uning qirrasidan 0.3 m masofada olinadi.