Oʼzbekiston respublikаsi oliy vа oʼrtа mаxsus tаʼlim vаzirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti

1
, Norqulov J.F.
1
, Anvarov O.X.
1
, Maqsudov O.R.
2
 
1
Toshkent kimyo-texnologiya instituti Shahrisabz filiali
2
Islom Karimov nomidagi Toshkent Davlat Texnika Universiteti 
 
Issiqlik almashinish apparatlari kimyo va neft sanoatlarida keng q‘laniluvchi qurilma bo‘lib shu 
bilan birgalikda energiyani yuqori talab qiluvchidir. Shuning uchun issiqlik almashinish apparatlarni 
mumkin qadar tejamkor qilish ishlab chiqarish sohalarining ustuvor vazifalaridan bo‘lib hisoblanadi. 
Issiqlik almashinish apparatlarni va mumkin qadar kompakt (unimdorligi o‘zgartirilmagan holda 
gabarit o‘lchamlarni o‘zgartirish ) qilishning juda ko‘p usullari mavjud. 
Issiqlik tashuvchi oqimning aylantirilishi va konfuzor-diffuzor turidagi kanallar. Issiqlik tashuvchi 
oqimni trubaning bo‘ylama o‘qi atrofida aylantirish orqali truba ichidagi issiqlik almashuvining 
unumdorligini oshirish mumkin. Oqim aylantirilishi trubaga o‘rnatilgan turli xil qo‘shimchalar bilan 
ta'minlanadi:
Vintli –shnek yoki tekis aylanadigan lenta shaklida (1-rasm); Kurakli uyurmalantiruvchilar bilan 
- ko‘p kurakli propeller yoki turbinali g'ildirak kabi. Oqimni siklonlarda bo‘lgani kabi, tangensial 
suyuqlik ta'minoti yordamida ham aylantirish mumkin. Qo‘shimchani faqat trubaning kirish qismiga 
o‘rnatganda, suyuqlik kanal bo‘ylab harakatlanganda egiluvchan kuchlar ta'sirida oqimning aylanishi 
tezda yo‘qoladi. Vintli qo‘shimchalar uchun burilish oqimining xususiyatlari qo‘shimchaning 
aylantirish pog'onasi S bilan, kurakli uyurmalantiruvchilar uchun - kurak burilish burchagi bilan 
aniqlanadi. 
1-rasm. Prujina-vitli kanal shaklida issiqlik almashinadigan elementga ega “truba ichidagi truba” 
ko‘rinishidagi issiqlikni almashtirib beruvchi truba sxemasi 
Aylantiriluvchi oqim tuzilishi juda murakkab. Suyuqlik harakati bo‘ylama va aylanma 
turlardan iborat bo‘lib, vintsimon xarakterga ega; shu bilan birga trubaning ko‘ndalang kesimida 
suyuqlikning yopiq uyurmalangan ikkilamchi oqimi paydo bo‘lishi mumkin. 
Aylantiriluvchi qo‘shimchaga ega trubaning gidravlik qarshiligi erkin trubaga nisbatan ortadi. 
Bu ishqalanish sirtining oshishi va issiqlik uzatuvchining aylanish harakatini yaratish va ikkilamchi 
ko‘ndalang oqimlarning hosil bo‘lishi uchun qo‘shimcha energiya sarfi bilan bog’liq. 
Aylantirish oqimida issiqlik uzatish unumdorligini oshirishga devorga yaqin oqim tezligini va 
markazdan qochiruvchi kuchlar ta'sirida paydo bo‘ladigan ikkilamchi oqimlarni oshirish va oqim 
yadrosi bilan kanal devoridagi chegara qatlami o‘rtasida issiqlik uzatishni kuchaytirish orqali 
erishiladi; shuningdek kengaytirilgan uyurmalantiruvchi (burama lenta) issiqlik almashinuvi sirtini 
oshirishi sababli, qo‘shimchalar va truba devori o‘rtasida yaxshi aloqa bo‘lishi sharti bilan 
qovurg'alash effekti paydo bo‘ladi. Issiqlik o‘tkazuvchanlik orqali qo‘shimcha, trubaning devoriga 
issiqlikni uzatadi (yoki olib tashlaydi). Qovurg'alash effekti tufayli issiqlik oqimining ulushi truba 
devori bilan issiqlik uzatish yo‘li bilan issiqlik tashuvchi o‘rtasida almashinadigan issiqlik 
miqdorining 30% dan oshmaydi. Laminar va vaqtinchalik rejimlarda lenta uyurmalantiruvchilari 
issiqlik uzatuvchisini haydash uchun energiya yo‘qotishlarining o‘rtacha o‘sishi bilan issiqlik 
uzatishni bir necha barobar oshirishga imkon beradi. Oqim rejimlarining ushbu qismida 
uyurmalantiruvchilar ayniqsa samarali ishlaydi. 

---

28 
Turbulent rejimida lenta uyurmalantiruvchilardan foydalanganda issiqlik o‘tkazuvchanligining 1,5-2 
barobar oshishiga erishiladi. Reynolds sonining oshishi bilan aylanuvchi uyurmalantiruvchilar 
samaradorligining pasayishi, ko‘rib chiqilayotgan issiqlik uzatish intensifikatorlari nafaqat oqimning 
devoriy qismlarda, balki butun oqimga ta'sir qilishi bilan izohlanadi.
Truba bo‘ylab doimiy ravishda o‘rnatiladigan oqim uyurmalantiruvchilarining mumkin 
bo‘lgan kamchiliklari gidroqarshilikning sezilarli darajada oshishi hisoblanadi. Issiqlik almashinuvini 
yetarlicha yuqori darajada ushlab turilganda gidroqarshilikning pasayishiga trubaga bir qator alohida 
uyurmalantiruvchilarni o‘rnatish orqali erishish mumkin. Bunday kanalda issiqlik uzatilishi 
uyurmalantiruvchilar geometriyasiga va ular orasidagi masofaga bog'liq. 
Issiqlik uzatish unumdorligini oshirish uchun oqimning aylantirilishi nafaqat trubalarda, balki 
issiqlikni almashtirib beruvchi qurilmalarning trubalararo bo‘shlig’ida ham qo‘llaniladi. 
Diffuzor-konfuzor tipidagi kanallar (to‘lqinli devorlari bo‘lgan kanallar) yuqori samarali issiqlik 
almashinadigan uskunalarni ishlab chiqishda munosib dastur topishi mumkin (2-rasm) 
2-rasm. Vintli issiqlik almashinuvi sirtiga ega bo‘lgan “konfuzor-diffuzor” turidagi issiqlik 
almashtiruvchi elementi bo‘lgan “truba ichidagi truba” turidagi issiqlikni almashtirib beruvchi
qurilma sxemasi 
Kanallar diffuzor-konfuzor tizimining ketma-ket takrorlanadigan joylashuvi shaklida amalga 
oshiriladi. 
Bunday 
kanalda 
issiqlik 
almashinuvining 
unumdorligini 
oshirish 
oqim 
gidrodinamikasining o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog'liq. Diffuzordagi gaz oqimi turbulentlikning 
oshishi va oqimning devordan ajralib turishi, oqimdagi ko‘ndalang aralashma bilan ajralib turadi, bu 
esa issiqlik uzatishning unumdorligini oshirishga olib keladi. Konfuzorda oqayotganida, oqimning 
tezlashishi oqimni tartibga solishga (turbulentlikning pasayishiga) va shunga mos ravishda issiqlik 
uzatilishining pasayishiga olib keladi. Ammo, agar oqim diffuzordan keyin konfuzorga kirsa, u holda 
diffuzor tomonidan hosil bo‘lgan oqimning turbulent toyilishi va uning biriktirish joyi qirrasining 
konfuzor bilan ajratish zonasi konfuzorda ham yuqori darajada issiqlik o‘tkazilishini ta'minlaydi. 
Umuman olganda, diffuzor-konfuzor tizimi o‘rtacha gidroqarshilikka ega yuqori issiqlik 
samaradorligi bilan xarakterlanadi. Issiqlikning uzatilishi va kanal qarshiligi diffuzor va konfuzor 
uzunliklarining o‘zaro nisbatiga, diffuzorning kirish va chiqish kesimlarining o‘lchamlariga va 
biriktirish joyi qirrasining shakliga bog'liq. Yassi to‘lqinli kanalda issiqlik uzatish bir xil 
gidroqarshilikka ega bo‘lgan silliq kanalga nisbatan 40-50% ga oshadi. Issiqlik almashinuvi sirtlarida 
burama trubalar shaklida “konfuzor-diffuzor” ning paydo bo‘lishi issiqlik uzatish jarayonlarining ikki 
tomonlama unumdorligi oshishini ta'minlaydi va issiqlik almashinuvi sirtining maydonini silliq 
trubali bilan taqqoslaganda o‘rtacha 1,5-1,7 marta oshiradi.