O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov Q. X., Boqiyeva I. A

 
5.2. Smena ichidagi va to‘liq kunli ish vaqti yo‘qotishlari tahlili 
 
Oldingi paragrafda ta’kidlanganidek korxonaning samarali faoliyat olib borishi 
ko‘p jihatdan uning ish vaqti fondidan oqilona va maqsadli foydalanishga bog‘liq. 
Buning uchun ishlab chiqarishda band bo‘lganlar ularning vaqti tahlil qilinadi. Bu 
shu bilan birga korxonadagi personalning foydalanilganlik darajasini ko‘rsatib beradi. 
Bu tahlil jarayonida smena ichidagi va kunlik ish vaqti yo‘qotishlari o’rganiladi. 

---

101 
Noishlab chiqarish vaqt sarflari va yo‘qotishlarning hajmi hisobga olinadi. Ularning 
sababi aniqlanadi.
Haqiqatda ishlangan kishi kunlar yoki kishi soatlarni rejadagi yoki bazis 
ma’lumotlar bilan taqqoslash ish vaqti yo‘qotishlarini aniqlash imkonini beradi. Ish 
vaqti yo‘qotishlarini absolyut ko‘rsatkichlarda ifodalaniladi.
Smena ichidagi yo‘qotishlar ish kuni davomiyligini hisoblash orqali aniqlanadi, 
ya’ni ish kuni davomidagi turib qolishlarga bog‘liq. Smena ichidagi ish vaqti 
yo‘qotishlari tahlili turib qolishlar sabablarini aniqlash imkonini beradi, natijada 
ularni qisqartirish bu to‘xtalishlarni oldini olish imkonini beradi.
Kunlik ish vaqti yo‘qotishlari ish vaqti fondi va o‘rtacha ro‘yxatdagi 
ishchilarning ish vaqti balansini tahlil qilish natijasida aniqlanadi. O‘rganilayotgan 
davrdagi ishlangan kishi kunlar, kishi soatlar soni shu davrdagi kunlik to’xtalishlar 
ma’muriyat ruxsati bilan ishga chiqmasliklar, kasalliklar, ish tashlashlar va sababsiz 
ishga chiqmasliklarga bog’liq. Shuning uchun kunlik ish vaqti yo’qotishlar 
hisoblanishi va tahlil etilishi kerak. Kunlik ish vaqti yo’qotishlari tahlili bunday turib 
qolishlarni qisqartirish, ba’zida esa kun davomidagi to’xtalishlar, ish tashlashlar, 
sababsiz ishga chiqmaslik, kasalliklarni oldindan aniqlash hamda qisqartirish 
imkonini beradi. 
Kunlik ish vaqti yo’qotishlarini bartaraf etish mavjud ishchilardan foydalanish 
koeffitsientini oshiradi va ishchilarga bo’lgan talabni kamaytiradi.
Ish vaqtidan foydalanishni tahlil etish jarayonida rejadagi ko’rsatmalarni 
naqadar to’g’riligini, o’tgan yilga nisbatan sodir bo’lgan o’zgarishlarni ko’rib chiqish 
imkonini beradi va kelajakda ish vaqtidan yanada samaraliroq foydalanish imkonini 
beradi.
Smena ichidagi to’xtalishlar tahlili ish kuni davomiyligidan foydalanish 
koeffitsienti orqali aniqlanadi, bu koeffitsient haqiqatdagi ish kuni davomiyligining 
bazisdagisiga nisbati yoki quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
K
rd 
= 
)
(
.
.
.
пл
б
рд
ф
рд
П
П
(5.6) 
Bunda: 
Krd - kun davomiyligidan foydalanish koeffitsienti. 

---

102 

Prd.f - haqiqatdagi ish kuni davomiyligi.

Prd.b(pl) - bazis (reja) davrdagi ish kuni davomiyligi.
Kun bo’yi turib qolishlar tahlili bir ishchining ish kunlaridan foydalanish 
koeffitsienti orqali amalga oshiriladi. Bunda haqiqatda ishlangan ish kunlarining 
bazis yoki rejadagi ish kunlariga nisbatan olinadi, yoki formulada quyidagicha 
ifodalanadi: 
K
d
=
)
(
ПЛ
Б
Ф
Д
Д
(5.7.) 
Bunda:
Kd – ish kunlarida foydalanish koeffitsienti 
Df – bir ishchining joriy davrdagi ish kunlari soni 
DB(PL) – bir ishchining bazis (rejadagi) ish kunlari soni 
Ish vaqti balansini misol tariqasida 4.3-jadvalda keltiramiz.
5.3-jadvaldagi ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki haqiqatdagi ishga kelish fondi 
19,05 kunga yoki 8,75 foizga qisqargan. U kun bo’yi turib qolishlar mavjudligi bilan 
izohlanadi, undan tashqari barcha sabablarga ko’ra ishga chiqmasliklarning soni 
oshganligi rejada nazarda tutilgan, ma’muriyat ruxsati bilan va ruxsatsiz ishga 
chiqmasliklar bo’lib o’tgan bu korxonada ish vaqtidan foydalanish borasida jiddiy 
kamchiliklar borligidan dalolat beradi. Yana bir kamchilik sifatida kasalliklar tufayli 
ish vaqti yo’qotishlarning 2,5 ga soatga yoki 50 foizga oshganini ko’rsatib o’tishimiz 
mumkin. Chunki ko’pchilik holatlarda bu mehnatni muhofaza etish tadbirlarining 
olib borilmaganligi, sanitariya-gigiyena normalarining buzilganligi natijasida kelib 
chiqadi. Shu bilan birga ish kunining (smena) o’rtacha davomiyligi 0,57 soat yoki 
7,28 foizga pasayganligi smena ichidagi ish vaqti yo’qotishlari smena ichida turib 
qolishlar bilan asoslanadi.
Ish vaqtidan qanchalik foydalanishni tahlil etishda real (samarali) ish vaqti 
koeffitsienti quyidagi formulalar yordamida hisoblanadi.
K
rf
=
)
(
100
100
пл
б
ф
П
П


(5.8) 

---

103 
K
rf
= 
)
(
пл
б
б
ф
ф
П
Ф
П
Ф


(5.9)