O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

«Gid portfeli»dan foydalanish.
«Gid portfeli»dagi ko‗rgazmali vositalarning
mazmuni, mohiyati ekskursiya mavzusini tayyorlash va o‗tkazish uslubiga 
taalluqlidir. Har bir ko‗rgazmali vosita (fotosurat, rasm, kartinalar reproduksiyasi, 
portretlar, chizmalar, hujjatlar nusxasi) o‗zining tartib raqamiga ega bo‗lib, gid uni 
turgan joyidan yoki qo‗lma-qo‗l berib ko‗rsatishi mumkin. 
Ba‘zi ekskursiya xizmatida gid magnitofon yoki video tasmalarni eshitishni 
ham tashkillashtiradi. Muhimi, uskuna sozligi, yozuvlar sifatini oldindan tekshirishi 
kerak. Gid bundayin uskunalardan foydalanishni bilishi shart.
Ba‘zi ekskursiya xizmatida urf-odatlar elementlari kuzatiladi. Masalan, 
«Motamsaro ona» haykaliga gul qo‗yilishi, masjidlarda namoz o‗qilishi va h.k. 
Bunday joylarda qat‘iy rioya qilinishi kerak bo‗lgan tartib - qoidalar bilan gid 
ekskursantlarni tanishtiradi. 
Ekskursiyani o‗tkazish texnikasi bilan bog‗liq tashkiliy masalalar «ipidan 
ignasigacha» o‗ylab chiqilmasa, obyektlarni kuzatish uchun qulay sharoit 
yaratilmasa, hatto qiziqarli hikoya ham, obyektlarni ko‗rsatish usullari ham zaruriy 
samarani bermasligi mumkin. 
 
9.4. Ekskursantlarda e‟tiborning susayishi va uni bartaraf
etish yo„llari 
E’tibor qilish 
(diqqat qilish) insonning u uchun muhim bo‗lgan biror obyektga 
ruhiy faoliyatini yo‗naltirishi va fikrini jamlashidir. Ekskursantlarning e‘tibori 
faqatgina ekskursiya mavzusi materiallariga qaratilishi uchun gid ularning fikrlash 
faoliyatini to‗g‗ri tashkil etishi, yo‗naltirishi lozimdir. Ekskursiya xizmatida 
obyektlarni ko‗rish va hikoyasida yangilik, mazmundorlik, soddalilik uyg‗unlashib, 
mavzu dolzarb bo‗lsagina ekskursantlar diqqati barqaror bo‗lishi mumkin. Katta 

---

87 
hajmdagi ma‘lumot ham qanchalik qiziqarli bo‗lmasin e‘tibor susayishiga olib kelishi 
mumkin, gid bu kabi holatlar bilan kurashishni o‗rganishi lozim. 
Gid hikoyasining qaysi daqiqalarida, qanday oraliqda e‘tibor susayishi 
boshlanadi? Ekskursiya xizmati amaliyoti bilan bog‗liq bunday ilmiy tadqiqotlar 
o‗tkazilmagan, lekin har bir gid o‗z tajribasida bu kabi muammoga duch keladi. 
E‘tibor susayishining davriyligi va davomiyligi ko‗pgina sabablarga bog‗liq: gid 
ma‘lumotlarining eskirganligi, nutqning yetarlicha obrazli, hissiyotli bo‗lmasligi, 
obyektni ko‗rsatish va hikoyasi mazmunidagi bog‗liqlikning yo‗qligi, gid tomonidan 
ekskursantlar guruhining o‗ziga xosligini tahlil qilinmaganligi va h.k. 
Ma‘ruza o‗qish metodikasidan e‘tiborning susayishi vaqti borasidagi 
yo‗nalishli ma‘lumotlarni olish mumkin. Notiqlarning chiqishini tadqiq qilgan 
olimlar shuni aniqlashdiki, tinglovchilarda birinchi e‘tibor susayishi ma‘ruzaning 14-
18 daqiqasida, ikkinchisi birinchisidan so‗ng 11-14 daqiqada, uchinchisi 9-11 
daqiqadan so‗ng, to‗rtinchisi 8-9 daqiqadan so‗ng va keyinchalik har 4-5 daqiqada 
yuzaga keladi. Birinchi raqamlar yoshlardagi e‘tibor susayishini ko‗rsatsa, ikkinchisi 
katta yoshdagilarga xosdir. Bu ma‘lumotlarni gid ham notiq sifatida inobatga olishi 
mumkin, lekin uning faoliyati tashqi xalaqit beruvchi omillarning ta‘siri bilan 
murakkablashadi(masalan, zaldagi ma‘ruzachidan ko‗ra). 
Ekskursiya jarayonida obyektlar, manzara o‗zgarib turadi va bu ekskursantlar 
e‘tiboriga ijobiy ta‘sir ko‗rsatadi. Lekin bitta obyekt oldida 10 - 15 daqiqa uzluksiz 
ma‘lumot berilsa yoki avtobus harakatida atrof-muhit o‗zgarishsiz qolsa, hikoyaning 
4-5 daqiqasidayoq diqqat susayishi boshlanadi. Uni quyidagi belgilardan aniqlash 
mumkin: ekskursantlar bir-biriga savol bilan murojaat qilishadi, hikoyaga quloq 
solishmaydi, ko‗z qarashlaridan bilib olish mumkin, ba‘zi ekskursantlar guruhdan 
ajralib, obyektni mustaqil o‗rganishadi. 
Ekskursantlardagi e‘tibor susayishini oldini olish va uni yuqori darajada saqlab 
qolish uchun gid ularni faollashtiruvchi ruhiy- pedogogik usullarni oldindan o‗ylab 
qo‗yishi kerak. Ekskursantlar e‘tiborini saqlab qolish uchun bir necha usullar tavsiya 
etiladi. 

---

88 
Birinchisi,
ekskursiya obyektlarini ko‗rsatish tartibi. Shahar ichidagi 3 soatli 
avtobusli ekskursiyada 30 tagacha asosiy obyektlarni kiritish mumkin. Bunda har bir 
obyektga 4 daqiqalik hikoya to‗g‗ri keladi. Obyektlarni ko‗rsatish jarayoni 
ekskursantlar e‘tiborini faollashtiruvchi samarali jarayon bo‗lishi uchun u konkret, 
obrazli, faol, mantiqan ketma-ket, mavzu mazmunini yoritishda navbatdagi pillapoya 
bo‗lishi kerak. 
Ikkinchisi,
«gid portfeli»dagi ko‗rgazmali vositalardan foydalanish. Obyektlar 
yetarli bo‗lmagan marshrut uchastkalarida va gid hikoyasi 10-15 daqiqa to‗xtovsiz 
davom etganda ko‗rgazmali vositalardan foydalanishi muhimdir. Ko‗rgazmali vosita 
ekskursantlarning hikoyaga bo‗lgan e‘tiborini ko‗taradi, ular eshitishdan ko‗rishga 
o‗tadi. 
Ekskursiya mavzusi matniga «yorqin faktlar», qiziqarli epizodlarni kiritish 
tavsiya etiladi. Solishtirish uchun keltirilgan raqamli faktlar yaxshi samara beradi. 
Ekskursantlar e‘tiborini saqlab qolish uchun qo‗llanilgan yorqin faktlar 
ekskursiya mavzusiga mantiqan mos kelishini ekskursiya matni ustida ishlayotganda 
inobatga olinadi. 
Hazillar, latifalar ham diqqat susayishi bilan kurashda qo‗l keladi. Hazil aqliy 
va jismoniy yengillik bag‗ishlaydi, eshituvchilarda ijobiy kayfiyat uyg‗otadi, gid va 
ekskursant o‗rtasida iliq munosabatlarni shakllantiradi. Gid shuni yodda tutishi 
kerakki, ekskursantlarni atayin kuldirish uchun mavzuga to‗g‗ri kelmaydigan hazillar, 
latifalardan foydalanmaslik lozim.
Yuqorida aytib o‗tilgan savol-javob usulini ham ekskursantlardagi e‘tibor 
susayishini oldini olishda qo‗llash mumkin.