O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Ruknlarda sodir bo‘luvchi o‘zgarishlar: Zihof va illatlar.

Yuqorida aytib o‘tganimizdek, ruknlar hamma vaqt ham to‘g‘ri va sog‘lom holda qo‘llanilavermaydi. Ruknlar bir qancha o‘zgarishlarga: harakatli yoki sukunli harfni tushib qolishi, ruknga bir yoki undan ortiq harfning orttirilishi kabi shakllarda uchraydi. Bu kabi o‘zgarishlar aruz ilmida zihof va illatlar deyiladi.

Zihoflar : zihof (زحاف lug‘.m: asldan uzoqlashuv) – bir baytntng barcha ruknlarida solir bo‘lishi mumkin bo‘lgan, lekin qasidaning boshqa–boshqa baytlarida takrorlanishi shart bo‘lmagan o‘zgarishlardir.
Al–Munjid zihofga quyidagicha ta’rif beradi:
“Aruzda zihof – sabab xafif yoki sababi saqilning ikkinchi harfida ro‘y beradigan o‘zgarish, u o‘zining og‘irligi tufayli shunday nomlangan”.
Biroq, zihofga uchrayotgan harf ruknning ikkinchi, to‘rtinchi, beshinchi va yettinchi harflari bo‘lishi shart. Boshqa harflar (birinchi, uchinchi, oltinchi)ga zihof tushmaydi. Aslida birinchi harfga zihof tushishi mumkin emas, chunki u yuqorida ta’kidalaganimizdek, sababning ikkinchi harfigagina tushadi.
Haqiqattan ham, aruzning arab nazaritchilarining ta’kidlashicha, zihof she’rning boshidan oxirigacha emas, balki faqat bir martta uchrashi ham mumkin.
Zihof sodda (مفرد ) va murakkab (مركب) bo‘lishi mumkin.
Zihoflar bayoni va tasnifi aruz nazariyasining tushunish nuqtai nazaridan emas, balki esda qolish jihatdan eng murakkab qismi hisoblanadi, shuning uchun arab nazariyotchilari sodda va murakkab zihoflarning maxsus jadvalini tuzib chiqdilar.
Yuqorida qayd etilganidek, zihoflarining umumiy xususiyati, ular sabablarning ikkinchi harfida bo‘lishidir. Aniqlash sodda bo‘lib ko‘rinsa–da, u ancha murakkab ish, bu yerda sabablarga emas, ruknlarning biriga (tafa’il) duch kelinadi. Bunday holatda, zihof ruknning ikkinchi harfida, shuningdek, to‘rtinchi, beshinchi, yoki yettinchi harflarida bo‘lmaydi.
Agar zihof ruknning bir o‘rinidagina namoyon bo‘lsa, sodda zihof deyiladi.
Birikmalarda bir necha zihoflar (sababda ikkita zihof) uchrashi mumkin. Bunday zihof murakkab zihof deyiladi.
Demak sodda zihoflar sakkizta ekan. Ularni jadval ko‘rinishida ko‘rib chiqamiz:
Mahmud Zamaxshariy “Al-Qustos” asarida ruknlarda sodir bo‘luvchi o‘zgarishlarni zihof va illalarga ajratmasdan ularni asliy rukndan yasalgan tarmoq ruknlarni har birini alohida turlarga ajratib chiqqan. Ular quyidagicha:

فَعُولُنْ (fa’ulun) ruknidan oltita tarmoq rukn yasaladi:فَعُولُ، فَعُولْ، فَعْلُنْ، فَعْلُ، فَعُلْ، فَعْ.
Maqbud –المقبوض(lug‘.m: tutish) rukn tarkibidagi beshinchi harf sukunlangan hamda sababning ikkinchisi bo‘lganda tushib qolishi.:

فَعُولُنْ← فَعُولُ

Maqsur –المقصور(lug‘.m: qisqartirish) rukn so‘ngidagi yengil sababdan sukunli harfni tushib qolishi va oldidagisining sukunlashuvi:

فَعُولُنْ← فَعُولْ

Aslam –الأثلم(lug‘.m: teshish, yorish) birinchi baytdagi birinchi kelgan yig‘ilgan vatadning birinchi harfi tushib qolishi:

فَعُولُنْ← عولن = فَعْلُنْ

Asram –الأثرم(lug‘.m: tishi siniq) rukn maqbud bo‘lganda vataddan birinchi harfning tushib qolishi:
فَعُولُنْ← فَعْلُ
Mahzuf – المحذوف(lug‘.m: tushirib qoldirish) baytda arud yoki darb bo‘lib keluvchi rukn ohiridagi yengil sababning tushib qolishi:

فَعُولُنْ←فَعُلْ

Abtor–الأبتر(lug‘.m: qo‘borish) qat’ va hazfning majmu’sidir.
فعولن← فعو← فع.

Keyingi asliy rukn فاعِلُن(fo’ilun)dan 2ta tarmoq rukn yasaladi:فَعِلُنْ، فَعْلُنْ.

Maxbun – المخبون (lug‘.m: etakni qisqartirib tikish) rukndagi ikkinchi harf sukunli hamda sababning ikkinchisi bo‘lganda tushib qolishi:
فاعِلُن←فَعِلُنْ
Maqtu’ – المقطوع (lug‘.m: kesish) rukn so‘ngidagi yig‘ilgan vataddan so‘ngi sukunli harfning tushib qolishi va oldidagisining sukunlashishi:

←فَعْلُنْفاعِلُن

مُسْتَفْعِلُنْ(mustaf’ilun)keyingi asliy rukn. Ushbu rukn qolipida 11 ta tarmoqlari bor: