O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

MAVZU: № 5 Aruzda ruknlarning ahamiyati.

Darsning maqsadi: Talabalarni aruz ruknlari va ularning turlari va ularda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar bilan tanishtirish.
Tayanch so‘zlar va iboradlar: Rukn, af’ila, taf’ila, rukn qoliplari, afoi’yl, fa’ulun, mafo’ilun, foilotun, sog‘lom rukn, xumosiy, subotiy, tarmoq rukn, solimul – arkon, Zihof va illatlar,hazf, noqis,idmar,habn va tayy.

Rukn – bu juzvlardan iborat birikmalardir. Aruzda eng kichik o‘lchovlar rukndir. Vaznlar ruknlardan tuziladi, ruknlar esa juzvlardan iboratdir. Arablar af’ila yoki taf’ila deb atashadi.
Rukn–harakatli va sukunli harflarning ma’lum vaziyat talabiga monandlashib, zarur tartib bilan keluvchi maxsus birligidir. Ana shu birlik aruz bahrlarini o‘zaro farqlovchi asosiy o‘lchov vazifasini o‘taydi.
Shunday qilib, ruknlar sabab, vatad va fosilalardan tuziladi. Halil ibn Ahmad rukn qoliplarini yasashda quyidagi 10 ta harfdan foydalanadi: ا،ت،س،ع،ف،ل،م،ن،و،ى.
Arab olimlari ushbu harflar yig‘indisidan "لسمعت سيوفنا" (tarj: “shamshirlarimiz yaraqlab ketdi”) jumlasini shakl qilib yasashgan.

Sabab, vatad va fosilalardan tarkib topgan afoi’yl– اللأفاعيل va tafoi’yl – التَفاعيلlar deb ataladigan 8 ta asl af’ila (rukn)lar mavjud. Ular necha harfdan tashkil topishiga qarab ikki qismga bo‘linadi:

Besh harfdan yasalgan ruknlar. Ular ikkita:
فَعُولُنْ (fa’ulun) – bir yig‘ilgan vatad (فعو) va bir yengil sabab (لُنْ ) keladi.
Ikkinchisi uning aksi فاعِلُنْ (foi’lun) – bir yengil sabab (فا )va bir yig‘ilgan vatad (عِلُنْ) keladi.
Yetti harfdan yasalgan ruknlar. Ular ham uch sinfga ajratiladi:
Ikki yengil sabab va yig‘ilgan vataddan tuzilgan uchta ruknlar: Birinchisi – مستفعلن (mustaf’ilun). Boshida ikki sabab (مسva تف ) va oxirida keluvchi bir vatad (عِلُنْ) yig‘indisidan iborat.
Ikkinchisi –مَفاعِيلُنْ(mafo’ilun). Boshida vatadi majmu’ (مفا) keyin ikki yengil sabab (عِيْلُنْ)keladi.
Uchinchisi –فاعِلاتُنْ(foilotun). Boshida va oxirida keluvchi ikki yengil sabab (فا va تُنْ) va o‘rtada keluvchi bir yig‘ilgan vataddan iborat.
Yengil va og‘ir sababdan iborat fosila va yig‘ilgan vataddan tarkib topgan ikki rukn:
Birinchisi –مُفاعَلَتُنْ(mufa’alatun) bir yig‘ilgan vatad (مُفا) va undan keyin keluvchi kichik fosila (عَلَتُنْ) dan iborat.
Ikkinchisi –مُتَفاعِلُنْ(mutafa’ilun) yuqoridagining aksi ya’ni bir kichik fosila (مُتَفا) va bir yig‘ilgan vatad (عِلُنْ)dan iborat.
Ikki yengil sabab va keyin bir ajratilgan vataddan tarkib topgan مَفْعُولاتُ(maf’ulotu) ruknidir.
Yuqoridagi rukn qoliplari arab she’riyati vaznlarini yasaydigan asliy ruknlardir.Bahrlar tarkibida qo‘llanilayotgan ruknlar sof – birlamchi holatda yoki ayrim o‘zgarishlarga uchragan shaklda uchrashi mumkin.
Birlamchi holatda, hech qanday o‘zgarishlarga uchramagan shaklda qo‘llanilayotgan ruknni sog‘lom (سالم) rukn deb ataladi. Besh harfli asllar “xumosiy” (beshtalik) va yetti harfli asllar “subotiy” (yettilik) deb ataladi. Navoiy fikricha, turkiy she’riyatda ko‘p ishlatiladigan asl ruknlar beshtadir. Quyida ularning uzun va qisqa bo‘g‘inlarini ifoda etuvchi belgilar bilan beramiz:
Mafo’iylun - / - - -
Fo’ilotun - / - -
Mustaf’ilun - - / -
Maf’ulotun - - - /
Fa’uvlun / - -