O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

MAVZU № 3: ARUZ ILMINING ASOSIY QISMLARI

.
Darsning maqsadi: talabalarni aruzning asosiy qismlari bilan tanishtirish.
Tayanch so‘zlar va iboradlar: she’r ilmi, Qofiya bilimi, nahv, sarf, balog‘at, , “she’r uyi”, mufrad, fard, qit’a, misra, sadr, arud, xashv, darb, musamman, murabba’.

Ma’lumki, arablarda she’r ilmi keng tushiniladi va uch tarkibiy qismga ajratiladi:

1. Aruz bilimi(علم العروض), ya’ni aruzning o‘zi: u she’r bitishda qo‘llaniladigan vazn turlari va ulardan foydalanishda zaruriyati seziladigan qonun-qoidalar bilan shug‘illanadi.
2. Qofiya bilimi(علم القوافي): qofiyalanish tartibi, qofiyalanish tartibi, qofiyalanish usullari, qofiyalar saralash va ularni to‘g‘ri ishlatish, qofiya turlari hamda she’r bitishdagi vazn qoliplaridan tashqari zaruriyati seziladigan boshqa formal omillar bilan shug‘illanadi.
3. Badiiy vositalar haqida bilim(علم البديع) . She’rning badiiy yetuk bo‘lishini ta’minovchi tasir vositalari va ulardan to‘liq foydalanish yo‘riqlari. Bu she’rning mazmundor va badiiy yetuk bo‘lishida ahamiyatlidir.

Aruz ilmi boshqa arab ilmlaridan rivojlanish jihatidan keskin farq qiladi. Nahv, sarf, balog‘at va lug‘at ilmlari bir butunlik, mukammallik darajasiga yetishda yillar, asrlar davomida rivojlanib etishib borgan. Biroq, aruz ilmi esa, Xalil ibn Ahmad ixtiro qilgan vaqtning o‘zida mukammal ilm darajasida bo‘lgan. Xalil ibn Ahmaddan keyin hech bir aruzshunoslar uning aruz ilmi nazariyasini inkor etishmagan vao‘z tadqiqotlarida asos qilib olishgan.

Har bir g‘azalning birinchi bayti, ya’ni matla’i qaysi ohangda o‘qilsa, keyingi baytlar ham o‘sha maromga moslanishi lozim. Chunki aruz vazni musiqiylikka asoslangan. Buni, ayniqsa, keksa xofizlarimiz kuylagan qo‘shiqlarni tinglaganda amin bo‘lamiz. Agarda biz mumtoz she’riyatimizni aruz qoidalariga rioya qilib o‘qisak, undagi maromiy mavj, musiqiy ohang, rubobiy zavqu-shavq beruvchi serjilo jozibasini his etamiz.