O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

A. Navoiyning “Mezonu-l-avzon” asari.

XV asr ikkinchi yarmida aruz faniga oid hazrati Alisher Navoiyning turkiy tilda yozilgan “Mezonu-l-avzon” asari yuzaga keldi. Asar muqaddimasida yozilishicha, Sulton Xusayn Bahodirxon farmoni bilan Amir Xusrav Dehlaviyning o‘n sakkiz ming baytlik to‘rt devonini zamona xushnavislariga kitobat qildirib, har bir g‘azal ustiga “... g‘azal ne bahrda va ne vaznda erkonin va arkonig‘a qaysi zihof kirib, ne nav tag‘ayyur topqonin bitgaylar va sabt qilg‘aylar, to barcha elg‘a ul bahr ahvolini va ul vazn ashkolini ma’lum qilg‘aylar...”

Hazrati Alisher Navoiy “Mezonu-l-avzon” asarining yozilishiga Sulton Husayn Bayqaroning “... muborak xotirlari she’r buhur (bahrlari) va avzonig‘a va nazm qavoid mezonig‘a moyil...” bo‘lganligi, shu bois “... aruz fanida bu muxtasar sabt bo‘ldi va unga “Mezonu-l-avzon” ot qo‘yildi”, - deb yozdilar.
AlisherNavoiyning “Mezon-ul-avzon” asariaruznazariyasitaraqqiyotidayangivamuhimbirhodisabo’ldi. Chunki:

1. 
   Navoiy “Mezon-ul-avzon” asaribilanarabtilidagivafors-tojiktilidagipoeziyaningtajribalariasosidaaruznazariyasiniboyitdivatakomillashtirdi. BuniNavoiyningo’zita’kidlab, “Mezon-ul-avzon”daquyidagilarniyozganedi: “…vanech\a qoidavadoiravavaznkim, hecharuzda, misli fan voze’IXalilibn Ahmad vailmustodi Shams QayskutuboidavaXoja Nasr Tusiyning “Me’yor-ul-ash’or” da, balkiHazratiMahdumiy… Nuran(Jomiy) “Aruz”laridayo’qerdikim, bufaqirbu fan usulidinistixrojqiliberdim, bukitobg’aizofaqildim”.
   

Aruznazariyasigadoirkitoblardaturkiyxalqlar, jumladano’zbekpoeziyasiningvaznimasalalarimaxsuso’rganilmaganedi. Vaholankiturkiyxalqlarpoeziyasidaaruzvazniuzoqtarixgava boy tajribagaegaedi. XI asrdayoqturkiy tilde aruzningmutaqoribbahrida “Qutadg’ubilik” kabiyirikasarvujudgakelganedi. Turkiypoeziyadagiaruzning 4-5 asrliktajribasinio’rganishadabiyottarixiniyoritishgaginaemas, balkiuningtaraqqiyotiga ham xizmatqilaredi.
“Mezonu-l-avzonda aruz nazariyasining asosiy qismlari quyidagilar:
Ruknlar haqidagi ta’limot
Zixof va far’iy ruknlar haqidagi ta’limot
Bahrlar haqidagi ta’limot
Taqte’ haqidagi ta’limot
Vaznlar haqidagi ta’limot
Ushbu bobga xulosa o‘rnida, Aruz ilmining rivojlanishida va uning qonuniyatlarini o‘rganishda buyuk bobokalonlarimiz qoldirgan ko‘plab qimmatli asarlar juda ahamiyatlidir.
Savollar:

1. 
   Abu Nasr Farobiyning she’riyatga oid qaysi asarlarini bilasiz?
   
2. 
   Ibn Sinoning aruzning rajaz bahrida yozilgan asarining nomi?
   
3. 
   “Arud al-Vurqatiy” nomli risola kimning qalamiga mansub?
   
4. 
   Abu Abdulloh va Abu Xafs an-Nasafiyning aruz vazniga oid asarlari?
   
5. 
   Forsiyogo‘y aruzshunos olimlardan kimlarni bilasiz?
   
6. 
   Yusuf as-Sakkokiyning “Miftoh al-ulum” asarining ahamiyati.
   
7. 
   Mahmuz Zamaxshariyning aruz ilmiga oid qanday asari mavjud?
   
8. 
   Aruz ilmi qaysi boshqa ilmlar bilan alaqador?
   
9. 
   Zamaxshariyning “Al-Qustos” asrining boo‘qa asarlardan farqli tamoni?
   
10. 
    A. Navoiyning “Mezonu-l-avzon” asari xaqida.
    
11. 
    Mezonu-l-avzonda aruz nazariyasining asosiy qismlari qaysilar?