O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:
“Arab she’rining asosi bayt qurilishi qoidalari” mavzuida mustaqil ish yozib kelish.


MAVZU № 4. Juzvlar haqidagi tushuncha.
Darsning maqsadi: Aruzdagi eng kichik ritmik bo‘lak harf va bosh o‘lchov birligi sanaladigan juzvlarning turlari haqida ma’lumot berish.
Tayanch so‘zlar va iboradlar: hijo, harf, mutaharrik, juzv, maqta’, sabab, vatad, fosila, o‘lchovlar, hakrf, bo‘g‘inlar.

Aruzdagi eng kichik ritmik bo`lak sifatida ayrim mutaxassislar (arab va fors aruzshunosligi an'analariga muvofiq) harfni, boshqalari esa (turkiy tillar va turkiy aruz xususiyatlaridan kelib chiqib) hijoni ko`rsatishadi. Ya'ni, eng kichik ritmik bo`lak sifatida harfning olinishi arab tili (va yozuvi) uchun xosroq, o`zbek tili uchun esa hijoning olingani qulayroq.

Shunday qilib, arab aruzshunosligida eng kichik ritmik bo`lak — harf, harf esa ikki turli bo`ladi: mutaharrik (cho`zg`ili) va sokin (cho`zg`isiz). Cho`zg`i deganda unli tovush tushunilishi e'tiborda tutilsa, "mutaharrik harf", "sokin harf" atamalarining ma'nosi anglashiladi. Masalan, "ko`z" so`zi ikkita harf: bir mutaharrik ("ko`") va bir sokindan ("z") tarkib topadi.

Aruz fanining asosi o‘lchovlar (vaznlar) va ma’lum tartibda ketma–ket keladigan harakatli va sukunli harf¹²lardan tashkil topgan ruknlar hisoblanadi. Shuningdek,harakatli va sukunli harflarning ma’lum tartib bilan almashinib kelib, bir butunlikni tashkil qilishlariga qarab bo‘lakchalarga ajratadi. Ana shu kichik bo‘lakchalar aruz uchun bosh o‘lchov birligini tashkil qiluvchi juzv (ko‘pligi ajzo)lar (maqta’)dir. Ular ikki turli bo‘ladi: