O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

2. She’r bahrlarining tarkibi.

Darsning maqsadi: Talabalarni bahrlarning turlari bilan tanishtirish va bahrlarga berilgan misollarni bilan amaliy shug‘illanish.
Tayanch so‘zlar va iboradlar: uzun bahr, tavil, madid,rajaz,hazaj,ramal,mutadorak, taf’ila, musamman shakl, “ikki asosli baza”, maxbun, maqtu’, muxalla.


Tavil (طويل) bahri arab she’riyatida eng ko‘p tarqalgan uch bahrning biri¹⁷. U johiliya davri she’riyatida keng ishlatilgan. Tavil deb atalishiga ikki sabab bor: 1) tavil harflar soniga nisbatan eng uzun bahr , boshqa biror bahrda bunchalik ko‘p emas; 2) tavil ruknlari vataddan boshlanadi, vatad esa sababdan uzun bo‘lganligi uchun ham, u bilan boshlangan bahr cho‘ziqlik prioritetiga ega bo‘ladi¹⁸.
Shuningdek, arablar bu bahrni “rakub” (egarlangan) deb ham atashgan. Tavil eng qadimda shu darajada ko‘p tarqalgan ediki, johiliy she’rning deyarli uchdan biri shu bahrda aytilgan.
Bu bahr faqat musamman shaklida uchraydi.Tavildagi har bir misrada ikki turli taf’ila ikki martta takrorlanadi:
فعولن مفاعيلنفعولن مفاعيلنفعولن مفاعيلنفعولن مفاعيلن

D.Frolov ushbu ikki taf’ilali tarkibni “ikki asosli baza” deb ataydi¹⁹. Uning fikricha , bu shakl ancha qadimiy bo‘lib, keyinchalik ko‘p bahrlar yasalishiga negiz bo‘lgan.

Ushbu bahrni uchta shakli mavjud:
Uning aruzi maqbud, darbi esa mabsut.
Aruz – maqbud, darb ham maqbud.
Aruz – maqbud, darb esa mahzuf.

Tavil bahriga Abu Abdulloh al- Xorazmiyning “Mafotih al–ulum” asarida johiliya davri shoirlaridan quyidagicha misol keltirilgan (Tarafadan):

ابا منذر افنيت فاستبق بعضنا حنانيك بعض الشعر اهوان من بعض
“Abu Munzir, sen barchani nobud qilding, lekin ulardan ba’zilarini qoldir. Sening rahming yovuzlikning bir qismidan yengil.”²⁰
Mahmud Zamaxshariyning “Al-Qustos fi ilmi-l-aruz” asarida Tavil bahriga quyidagicha misol keltirgan:

طويل عليَ الّليل إذبت كاليئا جنوح الدجى و النجم ينقاد للحنج

Alisher Navoiy:
Desam o-razu zulfung ul o‘tdir, tutundir bu,
Der: ondin /sanga kuymak,/ bu birdir,/ qaro qayg‘u
fa’uvlun mifo’iylun fa’uvlun mifo’iylun

Bobur:
Tishing dur, labing marjon, hading gul, xating rayxon,
Yuzung hur , soching anbar, so‘zing mul, menging (beling) multon