O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Ibn Mandur: Tuya rajaz qildi degani –iztirobga tushdi deganidir. Rajazdagi she’r taf’ilalari o‘zaro yaqinligi va harflari ozligi uchun shunday atalgan.
Al– Asbar:Bunday atalishi undagi iztirob tufaylidir; ikki kuragi titrab turgan tuyani shunday atashadi.
Xatib Tabriziy: Uni uch jazli bo‘lgani uchun shunday atashgan. Oldingi bir oyog‘ida shunday turib qoladi. Atama tuyaning shu holatini anglatuvchi birlamchi ma’nodan olingan²⁵.
Rajaz bahrida sog‘lom ruknlar soni oltita. Rajazning har bir rukni birin–ketin keluvchi ikki yengil sabab va bir yig‘ilgan vatad yig‘indisidan iborat:
مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن
Rajazning besh varianti bor:
Salim.
Aruz – salim, darb esa maqtu’.
Aruz va darb majzu.
Mashtur.
Manxuk.
رجّز فائن مالولنا عن موعد هاجت بلابيل الفوأدي المنهوى

Xorazmiyning “Mafotih al–ulum” asarida quyidagicha misol keltirilgan (bayt egasi noma’lum):

دارٌ لسَلمى، إذ سُليَمى جارةٌ

قَفْرٌ، تَرَى آياتِها مِثلَ الزُّبُرْ

“Salmaning uyi, Sulaymaga qo‘shni, hech kim yo‘q, biroq izlari Zabur oyatlariga o‘xshaydi”.
Navoiy:
Vayronae-dur maskanim andin manga bisyor(i) g‘am
mustaf’ilun mustaf’ilun mustaf’ilun mustaf’ilun
Ohim bila eshikda o‘t, ashkim bilan devor(i) nam
mustaf’ilun mustaf’ilun mustaf’ilun mustaf’ilun

Rajazi musammani matviy
Kel beri ey rashki qamar, la’li labing shahdu shakar
mufta’ilun mufta’ilun mufta’ilun mufta’ilun
Furqating o‘-tida ko‘ngul chekti sipexr uzra sharar
mufta’ilun mufta’ilun mufta’ilun mufta’ilun

Rajazi musammani matviyi maxbun
Gar alamim-ga chora yo‘q bo‘lmasa bo‘l-masun netay
Vah g‘amima shumora yo‘q, bo‘lmasa bo‘l-masun netay
mufta’ilun mafo’ilun mufta’ilun mafo’ilun

Rajaz musammani matviyi maxbuni maqtu’
Sarvi(i) nechun deyin seniki yo‘q anga gulrang yuz
Nahl(i) nechun deyin seniki yo‘q anga shirin so‘z.
mufta’ilun mafo’ilun mufta’ilun maf’uvlun


Rajazi musammani solim
Gadoiy – 93
Diydor uchun/ chun charx(i)tek/ olamda say-yor o‘lmisham
Oy yuzligim, kelkim, base mushtoqi diy-dor o‘lmisham.

Rajazi musaddasi matviyi muzoli muraffal

Ey yuzi qamar, ko‘zi qiron, qoshi hilolim
Kelginki, firo-qing tunidin tutti malolim.
mustaf’ilatun mustaf’ilatun mustaf’ilatun mustaf’ilatun

Rajazi musaddasi matviyi muraffal

Hajring o‘ti kuy-durdi meni jonim umidim
Rahmayla mening xolima, sul-tonim umidim
Mustaf’ilatun mustaf’ilun

Gadoiy:
Ey sochlari sunbul, yuzi gul, bo‘yi sanavbar
Shirin dudoqing qullaridur shahd ila shakkar
taqte’i:
Ey soch-la-ri-sun / bul-yu-zi-gul / bo‘-yi-sa-nav-bar
mus-taf-’i-la-tun / muf-ta-’i-lun / muf-ta-’i-lo-tun
Shi-rin-du-do-qing / qul-la-ri-dur / shah-di-la-shak-kar
mus-taf-’i-la-tun / muf-ta-’i-lun / muf-ta-’i-lo-tun


Rajazi musaddasi matviyi muraffal
Qolipi: mustaf’ilatun mufta’ilun mufta’lotun.
Lutfiy:
Sen sen sevarim xoh inon xoh inonma
Qondur jigarim xoh inon xoh inonma
taqte’i:
Sen sen se-va-rim / xo-h(i) i-non / xo-h(i) i-non-ma
mus-taf-’i-la-tun / muf-ta-’i-lun / muf-ta-’i-lo-tun
Qon-dur ji-ga-rim / xo-h(i) i-non / xo-h(i) i-non-ma
mus-taf-’i-la-tun / muf-ta-’i-lun / muf-ta-’i-lo-tun

Otoyi:
Ey sarvinoz, qaysi chaman gul uzorisen?
Bu sheva bila jonu ko‘ngil ixtiyorisen.
taqte’i:
Ey-sar-vi-noz / qay-si cha-man / gul-u-zo-ri-sen?
Bu-she-va-bila / jonu-ko‘n-gil / ix-ti-yo-ri-sen.
mus-taf-’i-la-tun / muf-ta-’i-lun / muf-ta-’i-lo-tun

Ey bodi sabo, o‘tsang o‘shul zulfi dutodin
Yod ayla meni bastayi zanjiri balodin
taqte’i:
Ey-bo-di-sa-bo / o‘t-sang o‘-shul / zul-fi-du-to-din
Yod ay-la me-ni / bas-ta-yi-zan / ji-ri ba-lo-din
mus-taf-’i-la-tun / muf-ta-’i-lun / muf-ta-’i-lo-tun

Avaz O‘tar

Har tilni biluv emdi bani odama jondur
Til vositai robitai olamiyonlur

G‘ayri tilini sa’y qiling bilg‘ali, yoshlar
Kim ilmu-hunar-lar rivoji andin ayondur.

Lozim siza har tilni biluv ona tilidek,
Bilmakka ani g‘ayrat eting, foydali qondur.

Ilmu-fan uyi-ga yuboring-lar bolangizni,
Onla o‘quganlar bori yak-toyi jahondur.

Zor o‘lmasun on-lar dog‘i til bilmay Avazdek,
Til bilmagani-din ani bag‘-ri to‘la qondir.