O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Hazaj (هزج)bahri. Bu bahr juda qadimgi bo‘lib, johiliya davridagi arxaik qo‘shiqlar bilan aloqadordir. Bahrni hazaj deb atalishiga sabab, baytdagi oxirgi undosh yoki tovushlar qaytarilib, qo‘shiqdek ohangni hosil qiladi.
Hazaj bahrining asl ruknlar soni otitadir ya’ni musaddas shaklidadir. Har bir rukn bir yig‘ilgan vatad va ikki yengil sababdan iborat:
مفاعيلن مفاعيلن مفاعيلن مفاعيلن مفاعيلن مفاعيلن
Lekin, hazaj bahri har doim ham musaddas shaklida uchramaydi. Ko‘p hollarda murabba’ (to‘rt ruknli) tarzida ishlatiladi. Adabiyotlarda ham, to‘rt ruknli deb yoziladi.
Ushu bahrning ikki varianti mavjud:
1. Aruz va darb – majzu.
2. Aruz – majzu, darb – mahzuf.
Zamaxshariy:

هزجتم اذدناناء برى جثمانه الوجد

Xorazmiyning “Mafotih al–ulum” asarida quyidagicha misol keltirilgan (bayt Tarafaga tegishli):
عذير الحيّ من عدوا كانوا حيّة الارض
“Qabilaning dushmanlaridan himoyachisi yerdagi ilonlar ekan”

Ayubiy davridagi Misr shoiri Baha Zuxayrning quyidagi she’rini misol keltiramiz:

من اليوم تعارفنا و نطوي ما جرى منّا
و لا كان و لا صار ولا قلتم و لا قلنا
و إن كان و لا بدّ من العتب فبالحسن
فقد قيل لنا عنكم كما قيل لكم عنّا
كفي ما كانا من هجر فقد ذقتم و قد ذقنا
و ما أحسن أن ترجع إلى الوصل كما كنّا
Ushbu qasida hazaji salimda yozilgan.
Hazrati A.Navoiyning “Mezonu-l-avzon” asarlarida hazaj bahrining 8 ruknli – musamman shakli 11 ko‘rinshini o‘z she’riy misollari bilan ta’minlaganlar. Hazaji musaddas shakliga ega 10 ko‘rinishda misollar keltirganlar. Hazaji murabba’ arab shoirlariga xos deb bittagina misol berganlar.
Hazaji musamman
Hazaji musamman solim
Qolipi: mafo’iylun – 8 marta
Sen-san-se/-va-rim-xo-h(i)/-i-non-xo-h(i)/-i-non-ma
-- -- v / v -- -- v / v -- -- v / v -- --
Maf’-u- lu / ma-fo- iy- lu / ma-fo- iy- lu / fa- u- lun
(axrab) (makfuf) (makfuf) (mahzuf)
Qon-dur-ji/-ga-rim-xo-h(i)/-i-non-xo-h(i)/-i-non-ma ( Lutfiy )
-- -- v / v -- -- v / v -- -- v / v -- --
Maf’-u- lu/ ma-fo- iy- lu/ ma-fo- iy- lu / fa-u- lun
(Bunda “xoh” hijosi o’ta cho’ziq hijo hisoblanib, misra ichida kelganligi uchun bir cho’ziq va bir qisqa hijo bilan belgilanadi)

Navoiy:
Zihi mulkung-ning o‘z sakkiz mingidin bir kelib olam
Bu olam ich-ra bir uyluk qulung Xavvo bila Odam
mafo’iylun mafo’iylun mafo’iylun mafo’iylun