O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Basit (بسيط) bahri. Tabriziy bu bahrga shunday ta’rif beradi: Yetti harfli ruknlar boshida ikkitadan sababning “yoyilib” yotganligi tufayli bu bahr basit bahri deb ataladi – deydi.²⁴

Sog‘lom basitning ruknlari sakkiztadir:

مستفعلن فاعلنمستفعلن فاعلنمستفعلن فاعلنمستفعلن فاعلن
Harakatdagi basit baytni oxirgi ikki rukn (arudi va darbi)dan ikkinchi sukunli tushib, qolgan harflar, ko‘pincha, fosila tashkil etishi ham basit deb atalishiga sabab bo‘ladi. Bunday shakldagi basitningharakatlari ko‘payib, bayt musiqaviy ahamiyat kasb etadi.
Basitning olti shakli mavjud:
Birinchi shakli: aruz va darb – salim maxbun.
Ikkinchi shakli: aruz – maxbun, darb – maqtu’.
Uchinchi shakli muxalla bo‘lib, uning to‘rt turi bor:
Birinchi tur: aruz – majzu va darb – muzal.
Ikkinchi tur: muxalla va bu basitning to‘rtinchi(shakli) : aruz– va darb majzu.
Uchinchi tur: muxalla va bu basitning beshinchi (shakli): aruz – majzu va darb maqtu’.
To‘rtinchi tur: muxalla va bu basitning oltinchi (shakli): aruz va darb majzu maqtu’.
Xorazmiyning “Mafotih al–ulum” asaridan misol keltiramiz(bayt Ibrohim ibn Bashiy al–Ansoriyga tegishli):

يا حارِ، لا أُرمَيَنْ منكم، بداهيةٍ

لم تَلقَها سُوقةٌ، قَبلي، وما مَلِكُ

“Ey, Xaris, men sizlardan g‘am kutmayman, u hoh oddiy, hoh shoh yo‘liqadigan”.
Mahmud Zamaxshariyning “Al-Qustos fi ilmi-l-aruz” asarida Tavil bahriga quyidagicha misol keltirgan:

ابسط رخا ك بالأيّام مبتهجا و اغنم من الأنسن قبّل الشبب اسنخا

Navoiy:
Ishqing meni tunu kun majnunu zoraylamish,
Ko‘nglumni zo/ru hazin jismim-ni zoraylamish
mustaf’ilun fo’ilun mustaf’ilun fo’ilun

Sakkiz ruknli to‘liq basit joxiliy she’riyatida ko‘p uchrasa, olti ruknli qisqartirilgan abbosiylar davrida juda urf bo‘lgan. Biroq bu keyingi majzular oldingi to‘liq basitni hajmda bosib o‘ta olmagan.