O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

O‘zaro bog‘liqlikdan kelib

 chiqqan holda birlashish va 

qo‘shib

 olishlar tasniflanishi 

Gorizontal birlashish va 

qo‘shib

 olish 

Konglomerat 

qo‘shib

 olish 

bitta tarmoqda faoliyat 

ko‘rsatuvchi

 

kompaniyalarning 

o‘zaro

 

birlashishi yoki 

qo‘shib

 

olinishi 

faoliyat 

yo‘nalishlari

 

o‘zaro

 

bog‘liq

 

bo‘lmagan

 

kompaniyalarning biri 

tomonidan ikkinchisining 

qo‘shib

 olinishi

 

Vertikal 

qo‘shib

 olish 

o‘zaro

 

bog‘liq

 tarmoqlarda yirik 

kompaniya tomonidan biznesning 

turli bosqichlaridagi 

kompaniyalarni 

o‘ziga

 

qo‘shib

 

olishi 

---

 

317 

O‘zaro 

birlashayotgan 

yoki 

qo‘shib 

olinayotgan 

kompaniyalarning  mamlakatlarga  mansubligidan  kelib  chiqqan 

holda  birlashish  va  qo‘shib  olishlarni  quyidagi  ikki  turga  ajratish 

mumkin: 

– 

milliy 

birlashishlar

 

– 

bitta 

davlatda 

joylashgan 

kompaniyalarning o‘zaro birlashishi; 

– 

transmilliy

 

birlashishlar

  –  turli  davlatlarda  joylashgan 

kompaniyalarning  o‘zaro  birlashishi  yoki  boshqa  mamlakatlarda 

joylashgan kompaniyalarni qo‘shib olish.  

Kompaniyalarning  foyda  hajmini  maksimallashtirish  va  bu 

orqali kompaniya bozor qiymatini oshirishga bo‘lgan intilishlaridan 

kelib  chiqib,  korporativ  birlashish  yoki  qo‘shib  olish  bo‘yicha 

bitimlarni  amalga  oshirishga  undovchi  asosiy  ta’sir  elementlari 

sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: 

-

 

qo‘shib  olinadigan  kompaniyaga  yuqori  darajali  boshqaruv 

tizimini  olib  kirish  va  zamonaviy  boshqaruv  texnologiyalarini  joriy 

etish orqali faoliyat samaradorligini oshirish.  

-

 

ta’minotchilar bilan ishlash samaradorligini oshirish.  

-

 

takrorlanuvchi vazifa va funksiyalarlarga barham berish.  

-

 

moliya bozorida ustunlikka ega bo‘lish.  

-

 

resurslar bo‘yicha bir-birini to‘ldirish imkoniyati.  

-

 

yirik shartnomalarni qo‘lga kiritish imkoniyati.  

-

 

o‘zaro  raqobatni  chetlab  o‘tish  va  monopoliya  o‘rnatish 

imkoniyati.  

-

 

faoliyatni diversifikatsiyalash imkoniyati.  

-

 

qo‘shimcha axborotlarni qo‘lga kiritish imkoniyati.  

-

 

kompaniyaning bozor bahosi bilan uning aktivlari o‘rtasidagi 

salbiy tafovutdan foydalanish imkoniyati.  

-

 

kompaniyaning  likvidatsion  qiymati  bilan  aktivlar  qiymati 

o‘rtasidagi tafovutdan foydalanish (bo‘lib-bo‘lib sotish) imkoniyati. 

-

 

qo‘shib olinishdan himoyalanish imkoniyati.  

Yuqoridagilarga 

qo‘shimcha 

sifatida 

aksariyat 

amalga 

oshiriladigan  birlashish  yoki  qo‘shib  olishlarning  asosida  yangi 

mahsulot  turlarini  ishlab  chiqarish,  yangi  texnologiyalarga  kapital 

kiritishda  tejamkorlikka  erishish,  haddan  tashqari  ko‘p  sonli 

boshqaruv  xodimlari  faoliyatini  yuritish  uchun  ajratiladigan 

ma’muriy  xarajatlarni  qisqartirish  orqali  tejamkorlikka  erishish 

imkoniyatlarini ham keltirish mumkin.  

Kompaniyalar  birlashishi  va  qo‘shib  olishlarining  o‘ziga  xos 

kamchiliklari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: 

-  har  ikkala  kompaniya  aksiyadorlarining  roziligi  talab 

qilinishi; 

- qo‘shimcha moliyaviy xarajatlarni talab qilishi; 

---

 

318 

-  kompaniyani  noto‘g‘ri  baholash  bilan  bog‘liq  yuqori 

darajadagi risklar; 

-  bitim  amalga  oshirilgandan  so‘ng  xodimlar  bilan  bog‘liq 

muammolarning yuzaga kelishi; 

- 

transchegaraviy 

birlashishlar 

natijasida 

korporativ 

madaniyatlarning o‘zaro mos kelmasligi va boshqalar. 

Kompaniyaning 

boshqa 

bir 

kompaniya 

bilan 

o‘zaro 

birlashishida yuridik jarayonlarning asosiy uchta turi amal qiladi: 

1. Qo‘shib olish yoki konsolidatsiya. 

2. Aksiyalar nazorat paketini sotib olish yo‘li bilan birlashish. 

3. Kompaniya aktivlarini sotib olish yo‘li bilan birlashish.

    

Korporativ  birlashishlarning  bunday  turlari  yuridik  nuqtayi 

nazardan  o‘zaro  farqlanadi.  “Qo‘shib  olish”  atamasi  ba’zan 

birlashishning  har  qanday  shakliga  nisbatan  ham  qo‘llanilishi 

haqida yuqorida ham to‘xtaldik.  

Atamalarni  o‘zaro  farqlash  maqsadida  qo‘shib  oluvchi 

korxonani  xaridor  (bidder)  atamasi  bilan,  qo‘shib  olinayotgan 

korxonani qo‘shib olish obyekti (target firm) atamasi bilan ataymiz. 

Bunda 

xaridor 

kompaniya 

qo‘shib 

olinishi 

mo‘ljallangan 

kompaniyaga  pul  mablag‘larini  yoki  qimmatli  qog‘ozlarni  taklif 

etadi. Bunda taklif etilayotgan pul mablag‘i yoki qimmatli qog‘ozlar 

birlashish uchun kompensatsiya sifatida gavdalanadi. 

Qo‘shib  olishda  bir  kompaniyaning  boshqasi  bilan  to‘liq 

birlashishi  ko‘zlanadi.  Qo‘shib  olayotgan  kompaniya  o‘z  nomini 

saqlab  qoladi  va  qo‘shib  olingan  korxonaning  barcha  aktivlari  va 

majburiyatlariga egalik qila boshlaydi.  

Konsolidatsiya – qo‘shib olish bilan deyarli bir xil, lekin uning 

natijasi  sifatida  yangi  kompaniya  tashkil  etilishini  keltirishimiz 

mumkin.    Konsolidatsiya  jarayonida  ikkala  yuridik  shaxs  (qo‘shib 

olayotgan  va  qo‘shib  olinayotgan  kompaniyalar)  o‘z  faoliyatini 

tugatadi va yangi kompaniya qismlariga aylanadi.  

Konsolidatsiya  va  qo‘shib olishdagi  asosiy  o‘xshashlik  sifatida 

aktivlar va majburiyatlarning o‘zaro birlashishini keltirish mumkin.  

Kompaniyalarni  qo‘shib  olishning  ikkinchi  usuli  naqd  pul, 

aksiyalar  yoki boshqa  qimmatli  qog‘ozlarga  almashtirish  yo‘li  bilan 

aksiyalar  nazorat  paketini  qo‘lga  kiritish  hisoblanadi.  Bu  jarayon 

ba’zida  bir  kompaniya  rahbariyatining  boshqa  kompaniyalar 

aksiyadorlariga  yoki  menejerlariga  xususiy  taklif  bilan  chiqishdan 

boshlanadi. 

Bunda  mustaqil  ravishda  qo‘shib  olish  obyekti  hisoblangan 

kompaniya  aksiyadoriga  aniq  belgilangan  vaqtda  taklif  bilan 

chiqiladi, shuningdek qimmatli qog‘ozlarni sotib olish bo‘yicha ochiq 

taklif bilan ham chiqilishi mumkin. Bu bir kompaniya aksiyadorlari 

---

 

319 

tomonidan  boshqa  kompaniya  aksiyadorlariga  nisbatan  muno-

sabatlarini anglatadi. 

Agar aksiyador taklifni qabul qilsa, u o‘z aksiyalarini naqd pul, 

qimmatli  qog‘ozlar  yoki  taklif  shartlariga  bog‘liq  ravishda  boshqa 

aktivlarga almashish hisobiga qo‘shib oluvchi kompaniyaga taqdim 

etadi.  Ko‘p  hollarda  ochiq  taklif  qo‘shib  olish  rejalashtirilgan 

kompaniyaning  ovozga  ega  aksiyalari  ulushiga  bog‘liq  hisoblanadi. 

Agar  aksiyadorlardan  kelib  tushadigan  qimmatli  qog‘ozlar  yetarli 

bo‘lmasa, taklif bekor qilinishi yoki shartlari o‘zgartirilishi mumkin. 

Qo‘shib olish rejalashtirilgan kompaniya aksiyadorlariga taklif 

odatda  ochiq  e’lon  berish  orqali  amalga  oshiriladi.  Mazkur 

operatsiyalar  ba’zida  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  taklif  yuborish  orqali  ham 

tashkil  etiladi.  Lekin  bunday  metod  keng  qo‘llanilmaydi.  Chunki 

bunda barcha aksiyadorlar nomi va manzilini aniqlash birmuncha 

murakkablik tug‘diradi. 

Aksiyalar  nazorat  paketi  orqali  qo‘shib  olish  va  birlashish 

o‘rtasidagi tanlov vaqtida quyidagi omillarga e’tibor qaratiladi: 

1.  Aksiyalar  nazorat  paketi  orqali  qo‘shib  olish  jarayonida 

aksiyadorlar  umumiy  yig‘ilishini  majburiy  tartibda  chaqirish  va 

ko‘pchilik  ovoz  bilan  qo‘shilish  haqida  qaror  qabul  qilish  talab 

etilmaydi.  Agar  taklif  aksiyadorlarni  qanoatlantirmasa  uni  qabul 

qilishga va o‘z aksiyalarini tadim etishga majbur emas. 

2.  Nazorat  paketi  orqali  qo‘shib  olish  jarayonida  qo‘shib 

oluvchi  kompaniya  o‘z  taklifi  bilan  qiziqtirib  qo‘ygan  kompaniyalar 

aksiyadorlariga  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  murojaat  qilishi  mumkin.  Ya’ni 

bunda  qo‘shib  olish  rejalashtirilgan  kompaniya  boshqaruviga 

murojaat qilish talab etilmaydi. 

3.  Nazorat  paketi  orqali  qo‘shib  olish  odatda  birmuncha 

murakkab  jarayon  hisoblanadi.  Ko‘pgina  holatlarda  mazkur 

usuldan  qo‘shib  olishga  jiddiy  qarshilik  ko‘rsatishga  urinuvchi 

korxona  rahbariyatini  aylanib  o‘tish  varianti  sifatida  foydalaniladi. 

Kompaniya  rahbariyati  tomonidan  bunday  qarama-qarshilik 

natijasida  nazorat  paketi  orqali  qo‘shib  olish  oddiy  birlashishga 

nisbatan qimmatga tushishi mumkin. 

4.  Ko‘pincha  ayrim  tor  doiradagi  aksiyadorlar  o‘z  qimmatli 

qog‘ozlarini sotishni rad etadilar. Bunday holatda kompaniya to‘liq 

qo‘shib  olishi  mumkin  emas,  yoki  qo‘shib  olish  bo‘yicha  risk 

---

 

320 

darajasi  sezilarli  darajada  ortadi.  Masalan,  qo‘shib  olish  obyekti 

aksiyalarining  80  foizdan  kam  bo‘lgan  qismiga  egalik  qilinayotgan 

bo‘lsa,  kompaniya  qolgan  aksiyalar  bo‘yicha  dividendlar,  qo‘shib 

olish obyektidan olinadigan soliq to‘lashga majbur. 

5. Bir kompaniyaning boshqasini to‘liq qo‘shib olishi faqatgina 

birlashish natijasida o‘z nihoyasiga yetadi, shuning uchun aksiyalar 

nazorat  paketi  orqali  qo‘shib  olish  aksariyat  holatlarda  yakuniy 

birlashuvda o‘z ifodasini topadi. 

Kompaniya  boshqa  kompaniyani  aktivlarining  katta  qismini 

sotib olish orqali ham qo‘lga kiritishi mumkin. Bu amaliy jihatdan 

kompaniyani sotib olish bilan bir xil. Lekin bunday holatda qo‘shib 

olish  obyekti  aktivlarini  sotishi  bilanoq  yuridik  shaxs  sifatida  o‘z 

faoliyatini  to‘xtatishga  majbur  emas.  Aksiyadorlar  tomonidan 

tugatish  haqida  qaror  qabul  qilinmaydi  va  bu  niqob  sifatida  amal 

qiladi. 

Qo‘shib 

olishning 

bu 

usuli 

sotiladigan 

kompaniya 

aksiyadorlarining 

rasmiy 

roziligini 

talab 

qiladi. 

Bunday 

yondashuvning  afzalliklaridan  biri  o‘z  aksiyalarini  sotishni  rad 

etuvchi  kamchilik  aksiyadorlar  bilan  bog‘liq  muammolar  yuzaga 

kelmaydi.  Boshqa  tomondan  aktivlarni  qo‘shib  olish  aniq  turdagi 

aktivlarga  mulkchilik  titulini  o‘tkazish  ko‘zda  tutiladi  va  aktivlarni 

o‘tkazishning  yuridik  jarayoni  ancha-muncha  xarajatlarni  talab 

qilishi mumkin. 

Amaliyotda  “

Kompaniya  ustidan  nazoratni  qo‘lga  olish” 

tushunchasi ham ko‘p qo‘llanadi. Bu tushuncha umumlashtirilgan 

va  keng  tushuncha  sifatida  qo‘llanilib,  kompaniya  boshqaruvining 

bir  guruh  aksiyadorlar  qo‘lidan  boshqasiga  o‘tishini  anglatadi. 

Bunday  tavsif  quyidagi  uchta  holatdan  har  biriga  mos  keladi: 

kompaniyani  qo‘shib  olish;  amaldagi  rahbariyatni  chetlashtirish 

maqsadida  aksiyadorlarning  sezilarli  qismini  o‘z  tomoniga  og‘dirib 

olish  yo‘li  bilan  kompaniya  ustidan  nazoratni  qo‘lga  olish  (proxy 

contest);  aksiyadorlik  kapitalining  alohida  guruhlar  to‘liq  xususiy 

mulki  sifatida  o‘tkazish  yo‘li  bilan  nazoratni  qo‘lga  olish  yoki 

OAJdan  YoAJga  o‘tkazish.  Keltirilgan  bunday  usul  oddiy  qo‘shib 

olish  tushunchasiga  nisbatan  birmuncha  keng  tushuncha 

hisoblanadi.  

---

 

321 

Nazoratni  qo‘lga  olish  ma’lum  bir  guruh  aksiyadorlarning 

direktorlar  kengashi  (kuzatuv  kengashi)ning  yangi  tarkibiga  ovoz 

berish  va  yangi  tarkibdagi  direktorlar  kengashini  shakllantirish 

orqali  ham  amalga  oshirilishi  mumkin.  Bu  jarayon  “aksiyadorlar 

guruhlarining  hal  qiluvchi  ovoz  berishga  intilishi”  sifatida 

baholanadi. 

Kompaniya  xususiy  kapitalining  alohida  katta  bo‘lmagan 

aksiyadorlar  guruhlari  qo‘liga  mulk  sifatida  o‘tishi  odatda 

kompaniya menejerlari yoki bilvosita investorlar tomonidan tashkil 

etiladi.  Kompaniya  ustidan  nazoratni  qo‘lga  olishning  bunday 

shakllari  umumqabul  qilingan  nomlarga  ega.  Ya’ni  aksariyat 

holatlarda  aksiyalarni  sotib  olish  vositasi  sifatida  qarz 

mablag‘laridan foydalaniladi va bu kredit hisobiga aksiyalar nazorat 

paketini  sotib  olish  (LBO  –  leveraged  buyout)  deb  ataladi. 

Shuningdek menejerlar tomonidan aksiyalar nazorat paketini sotib 

olish (MBO – management buyouts) amaliyoti ham ko‘p uchraydi va 

bu jarayonda kompaniya rahbariyati faol harakat qiladi. Kompaniya 

aksiyalari bunday holatlarda ochiq bozor kotirovkalarida emas birja 

listinglaridan tashqarida ko‘proq muomalada bo‘ladi.