O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

Direktorlar kengashi 

Prezident 

(Ijrochi direktor) 

 

Vitse-prezident 

(Marketing bo‘yicha)

 

 

Vitse-prezident 

(operatsiyalar bo‘yicha)

 

Vitse-prezident 

(

Bosh moliyaviy direktor

)

 



 

Kapital qo‘yilmalarni byudjetlashtirish

 



 

Pul oqimlarini boshqarish 



 

Tijorat  banklari  va  investitsion  banklar  bilan 

aloqalar 



 

Kreditlarni boshqarish 



 

Dividend  to‘lovlari  va  xususiy 

aksiyalarni  sotib 

olish 



 

Moliyaviy tahlil va rejalashtirish 



 

Investorlar bilan aloqalar 



 

Sug‘urta / risklarni boshqarish

 



 

Birlashishlar va qo‘shib olishlar 

tahlili 



 

Ijarani boshqarish (pensions manag-t) 



 

Soliq tahlili va soliqlarni rejalashtirish 



 

Xarajatlarni hisoblash 



 

Xarajatlarni boshqarish 



 

Axborotlarni qayta ishlash 



 

Bosh kitobni yuritish (to‘lov 

qaydnomalari, tushumlar va to‘lovlar 

hisobi) 



 

Hukumatga hisobotlar (qimmatli 

qog‘ozlar, soliqlar bo‘yicha)

 



 

Ichki nazorat 



 

Rejalarni tayyorlash 



 

Moliyaviy hisobotlarni tayyorlash 



 

Prognozlash 

Vitse-prezident  

(G‘aznachilik xizmati)

 

Vitse-prezident  

(

Nazorat xizmati

) 

---

 

261 

direktorlar  kengashi  tomonidan  shaxsan  tasdiqlanadi.  Aynan  shu 

jihat  moliyaviy  direktorning  mustaqilligi  va  o‘z  faoliyati  bo‘yicha 

aksiyadorlarga  hisobot  berishini  anglatadi.  Moliyaviy  direktorning 

bosh  vazifasi  biznesni  boshqarishning  izchil  va  samarali  ishlash 

tizimini 

ta’minlash 

orqali 

korporativ 

tuzilmaning 

barcha 

bo‘linmalari  operatsion  strategiyalarini  va  aksiyadorlar  uzoq 

muddatli maqsadlarini integratsiyalash bilan ifodalanadi. 

Shunday  qilib,  moliyaviy  direktor  va  u  boshqaradigan  moliya 

xizmati  har  qanday  o‘rta  va  yirik  korxonada  muhim  rol  o‘ynaydi. 

Moliyaviy  direktor  faoliyati  bir  vaqtning  o‘zida  uch  xil  doirada: 

funksional,  korporativ  va  boshqaruv  ko‘rinishida  amalga 

oshirilishini  ta’kidlash  lozim.  Shuning  uchun  ham  moliya 

xizmatining zamonaviy rahbari ilmli, keng dunyoqarashga ega ijodiy 

fikrlaydigan  mutaxassis,  amaliy  muammolar  (pul  oqimlarini 

boshqarish, korporativ tuzilma faoliyati haqidagi tezkor ma’lumotlar 

bilan  ichki  va  tashqi  foydalanuvchilarni  ta’minlash,  investitsion 

loyihalarni baholash, soliq imtiyozlari va yengilliklaridan maksimal 

foydalanish,  moliyaviy  resurslarni  qidirib  topish  va  jalb  qilish 

hamda  boshqalar)ni  hal  qilish  qobiliyatiga  ega,  shuningdek 

strategik  vazifalar  (birlashish  va  qo‘shib  olishlar,  investorlar  bilan 

o‘zaro  hamkorlik  samaradorligi  tahlili  va  boshqalar)ni  hal  qila 

oladigan bo‘lishi lozim. 

Korporativ  moliyani  boshqarish  nazariyasi  va  amaliyoti 

iqtisodiy  taraqqiyotdan  kelib  chiqqan  holda  doimiy  ravishda 

rivojlanib  kelmoqda.  Hozirgi  kunga  kelib  korporativ  moliyani 

boshqarishning  muhim  nazariy  asoslari  sifatida  amal  qilayotgan 

konsepsiyalari quyidagilardir: 

- pul oqimlari konsepsiyasi; 

- pul mablag‘larining vaqt bo‘yicha qiymati konsepsiyasi; 

- risk va daromadlilik konsepsiyasi; 

- bozor samaradorligi haqida gipoteza; 

- portfel nazariyasi va moliyaviy aktivlarni baholash modeli; 

- kapital tarkibi va dividend siyosati nazariyasi; 

- agentlik munosabatlari  nazariyalari va boshqalar. 

Keltirib  o‘tilgan  korporativ  moliyani  boshqarish  konsepsiya-

larining har biri xususida quyida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. 

---

 

262 

Pul  oqimlari  konsepsiyasi 

har  qanday  korporativ  tuzilma 

(MChJ, AJ  va  boshqalar)  faoliyat ko‘lami va  turidan  qat’i  nazar o‘z 

moliyaviy  munosabatlarini  pul  mablag‘lari  harakati  asosida 

ishlashini anglatadi. Pul oqimlari harakatini tashkil etishda e’tibor 

qaratiladigan  asosiy  jihat  bu  pul  mablag‘larining  kirib  kelishi  va 

chiqib  ketishidagi  o‘zaro  mutanosiblikka  erishish  hisoblanadi. 

Bunda  vaqt  va  miqdor  omili  birlamchi  e’tibor  talab  qiladi.  Ya’ni 

moliyaviy-xo‘jalik faoliyati natijasi korporativ tuzilma ixtiyoriga kelib 

tushayotgan  pul  mablag‘lari  miqdori  korporativ  tuzilmadan  chiqib 

ketayotgan  pul  miqdoridan  katta  bo‘lishi  lozim,  boshqa  tomondan 

esa olinadigan pul mablag‘larining kelib tushish vaqti chiqib ketish 

vaqtidan qisqaroq bo‘lishi talab etiladi. Keltirilayotgan bu ikki jihat 

har  qanday  korporativ  tuzilma  uchun  moliyaviy  barqarorlik  va 

to‘lovga  layoqatlilikni  ta’minlashdan  tashqari  faoliyat  samara-

dorligiga erishishga ham xizmat qilishini qayd etib o‘tishimiz lozim. 

Aynan  har  bir  pul  oqimining  soliq  oqibatlariga  alohida  e’tibor 

qaratish ham lozim bo‘ladi. 

Pul  mablag‘larining  vaqt  bo‘yicha  qiymati  konsepsiyasi 

korporativ  moliyaning  fundamental  asoslaridan  biri  hisoblanadi. 

Mazkur  konsepsiyaga  muvofiq  biz  turli  vaqtlarda  egalik  qiladigan 

pul  mablag‘lari  bir  xil  bo‘lmagan  qiymatga  egalik  qiladi.  Ustiga-

ustak  biznesda  va  kundalik  hayotimizda  pulga  egalik  qilish  vaqti 

pul  mablag‘larining  miqdoriga  nisbatan  katta  ahamiyatga  ega. 

Masalan,  milliy  pul  birligining  bugungi  qimmati  bir  qancha  vaqt 

o‘tgandagidan  nisbatan  qadrliroq.  Ya’ni  u  ayni  paytda  joriy 

iste’molni  qanoatlantirishga  sarflanishi  yoki  kelajakda  qo‘shimcha 

daromad  olish  uchun  investitsiya  sifatida  qo‘yilishi  mumkin. 

Ma’lum  vaqtdan  so‘ng  zarur  miqdordagi  pul  mablag‘lariga  egalik 

qilish uchun korporativ tuzilma ma’muriyati mavjud pul mablag‘ini 

hozirning  o‘zida  yo‘naltirishi  lozim  bo‘ladi.  Bunda  qaror  qabul 

qilishda kelgusidagi pul oqimlari pul mablag‘larining joriy vaqtdagi 

qiymatidan  kelib  chiqqan  holda  baholashni  amalga oshirish  lozim. 

Pul  mablag‘larining  joriy  qiymati  va  kelgusi  qiymatini  baholash 

uchun  moliyachilar  pul  oqimlarini  diskontlash  bo‘yicha  maxsus 

metodikadan  foydalanadilar.  Pul  mablag‘larining  vaqt  bo‘yicha 

qiymati konsepsiyasidan kelib chiqqan holda soliqlarni faqat oxirgi 

sanada amalga oshirishga e’tibor qaratishimiz lozim bo‘ladi. 

---

 

263 

Risk va daromadlilik konsepsiyasi

 bozor iqtisodiyoti sharoitida 

tadbirkorlik  faoliyati  risk  bilan  bevosita  bog‘liq  holda  amalga 

oshirilishidan 

kelib 

chiqqan 

holda 

korporativ 

moliyani 

boshqarishda  moliyaviy-xo‘jalik  operatsiyalaridan  olinishi  mumkin 

bo‘lgan  natijalarni  baholash  bilan  bir  vaqtda  natijaga  erishishga 

salbiy  ta’sir  ko‘rsatishi  mumkin  bo‘lgan  risklarga  ham  e’tibor 

qaratish  lozimligini  nazarda  tutadi.  Mazkur  konsepsiyaga  muvofiq 

agar  riskning  yuzaga  kelishi  natijasida  kutilgan  daromadning 

pasayishi  biznes  uchun  salbay  oqibatlarga  olib  kelmasa  risklarni 

qabul  qilish  mumkin.  Ma’lum  bir  natijaga  erishish,  biznesning 

kelgusi  taraqqiyotini  ta’minlash  uchun  risklarni  to‘g‘ri  baholash, 

ularni  kamaytirish  bo‘yicha  o‘z  vaqtida  va  mos  chora-tadbirlarni 

qo‘llash talab etiladi. Bunda soliq riski va uning oldini olish e’tibor 

talab qiladi. 

Bozor  samaradorligi  haqida  gipoteza 

bozordagi  holat  haqida 

muntazam  ravishda  axborotga  ega  bo‘lish  va  ularni  tahlil  qilishga 

doimiy  ravishda  e’tibor  qaratgan  holda  samarali  moliviy  qarorlar 

qabul  qilish  zaruriyatini  o‘zida  ifodalaydi.  Chunki  bozordagi  holat 

har qanday aktivning haqiqiy bahosini belgilab beradi va shundan 

kelib  chiqqan  holda  qabul  qilingan  moliyaviy  qaror  korporativ 

tuzilma moliyaviy barqarorligi o‘sishiga xizmat qiladi.

 

Portfel  nazariyasi

ning  mohiyati  biznesda  mablag‘larni  turli  xil 

aktivlar, korxonalar va faoliyat turlari bo‘yicha taqsimlash lozimligi 

bilan  ifodalanadi.  Investitsion  portfelning  bunday  tartibda 

shakllanishi  barcha  risklar  yig‘indisi  bitta  yo‘nalishdagi  risklar 

bilan taqqoslanganda ancha past bo‘lishiga xizmat qiladi. Masalan, 

pul mablag‘larini bir vaqtning o‘zida bir nechta sohaga joylashtirish 

natijasidagi  risklar  pul  mablag‘larini  faqat  bitta  sohaga 

joylashtirishdagi risklarga qaraganda kamroq. “

Moliyaviy  aktivlarni 

baholash modeli 

esa alohida moliyaviy aktiv va butun bozor riski va 

daromadliligi  ko‘rsatkichlari  o‘rtasidagi  bog‘liqlikni  o‘zida  aks 

ettiradi”

72

. 

 

Moliyaviy  resurs  jalb  qilish  va  undan  maqsadli  foydalanish 

(maqsadli taqsimlash) masalasi korporativ moliyani boshqarishdagi 

eng  asosiy  va  kun  tartibidagi  doimiy  masalalardan  hisoblanadi. 

                                                           

72

В.В.Ковалёв,  Вит.В.Ковалёв.  Корпоративные  финансы  и  учёт:  понятия,  алгоритмы,  показатели. 

Учебное пособие. – М.: Проспект, 2015. – Ст. 444 (1000) 

---

 

264 

Korporativ  tuzilmada  faoliyatni  tashkil  etish  yoki  davom  ettirish 

uchun  zarur  kapitalni  shakllantirishda  qarz  mablag‘lari  jalb  qilish 

yoki  o‘z  moliyaviy  resurslari  bilan  cheklanish  lozimligiga  aniqlik 

kiritiladi. Mazkur masalaga har tomonlama asoslangan javob topish 

kapital  tarkibi  nazariyasi

ning  tadqiqot  predmetini  tashkil  etadi. 

Korporativ moliyani boshqarishda kapital tarkibi nazariyasi asosida 

faoliyatni moliyalashtirish bo‘yicha qarorlar qabul qilish jarayonida 

hisobga  olinishi  lozim  bo‘lgan  omillarni  to‘g‘ri  anglash  faoliyat 

samaradorligiga xizmat qiladi.  

Dividend  siyosati  nazariyasi

  doirasida  ko‘rib  chiqiladigan, 

olingan  foydani  taqsimlash  masalasi  ham  yuqoridagi  muammo 

bilan  bevosita  bog‘liq  va  muhimligi  bo‘yicha  kam  bo‘lmagan 

muammo  hisoblanadi.  Dividend  siyosatidagi  asosiy  muammo 

olingan 

foydaning 

ta’sischilarga 

dividendlar 

ko‘rinishida 

to‘lanadigan  qismi  va  foydaning  biznesni  yanada  rivojlantirish 

uchun  yo‘naltiriladigan  qismi  o‘rtasidagi  optimal  nisbatni 

belgilashni nazarda tutadi. 

Agentlik  munosabatlari  nazariyasi 

ikki  ishtirokchi  o‘rtasidagi 

munosabatda  ulardan  birining  o‘z  funksiyalarini  boshqa  shaxsga, 

ya’ni agentga o‘tkazishini ifodalaydi. Korporativ moliyani boshqarish 

nuqtayi  nazaridan  eng  muhim  agentlik  munosabatlari  sifatida 

mulkdorlar  va  menejerlar  o‘rtasidagi  munosabatlar,  shuningdek 

kreditorlar  va  aksiyadorlar  o‘rtasidagi  munosabatlarni  keltirish 

mumkin.  Masalan,  biznesda  kapital  egalari  moliyaviy  boshqaruv 

qarorlarini qabul qilish uchun yollanma menejerlar (agentlar)ni jalb 

qilish holatlari tez-tez uchrab turadi. Lekin menejerlar o‘z ish joyini 

saqlash,  karyerasini  rivojlantirish,  ish  haqini  oshirish  va  boshqa 

maqsadlarda  shaxsan  o‘zi  uchun  foydali,  biznes  egasi  uchun  esa 

zararli  qarorlar  qabul  qilishi  mumkin.  “Prinsipial  –  agent” 

munosabatlarida  yuzaga  keladigan  nizolarni  iqtisodchilar  agentlik 

muammolari,  agentlik  nizolari  yoki  manfaatlar  to‘qnashuvi 

natijasidagi  muammolar,  deya  ataydilar.  Agentlik  munosabatlari 

nazariyasi 

agentlik 

munosabatlarida 

yuzaga 

keladigan 

muammolarning  mohiyati  va  yuzaga  kelish  sabablarini  o‘rganadi, 

shuningdek  ularning  oldini  olish  yoki  salbiy  oqibatlarini 

kamaytirish  imkonini  beruvchi  metodlar  va  instrumentlarni  ishlab 

chiqadi. 

---

 

265 

Umumiy holda har bir korporativ moliyani boshqarishning har 

konsepsiyasi  ma’lum  bir  jihatlari  bilan  soliq  amaliyotiga  bog‘liq 

ekanligini alohida ta’kidlashimiz lozim.