O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik universiteti

TARJIMADA ADAPTATSIYA MASALASI 
Dildora RAHMONOVA, TDSHU “Qiyosiy tilshunoslik, lingvistik 
tarjimashunoslik” mutaxassisligi 1-kurs magistranti 
Ilmiy rahbar: PhD. Nilufar Xodjayeva  
«Tarjima (yoki adaptatsiya) – bu har doim  
ongli ravishda bajariladigan harakat va oxir- 
oqibat uslub yoki tartibga aylanadigan, qaror  
yoki afzalliklar yordamida amalga  
oshiriladigan vosita». 
Jorj Bastin 
“Adaptatsiya” so‘zi lotin tilidan olingan bo‘lib, 
adaptatio – 
“mosla-
shuv” degan ma’noni anglatadi. Bu termin turli sohalar doirasida turli 
vazifada qo‘llaniladi. Hozirgi zamonaviy tarjima nazariyasida “adaptat-
siya”  tushunchasi  ikki  xil  ma’noda  ifodalanadi:  1)  asarni  qisqartirib, 
yengillashtirib, o‘zgartirib, milliylashtirib tarjima qilish; 2) ayrim so‘z, 
tushuncha va terminlarni tarjima qilish jarayonida o‘quvchiga moslash-
tirish. Tarjimashunoslik tarixida adaptatsiyaning bir necha ko‘rinishlari-
ga duch kelamiz: 1) asarni qisqartirib tarjima qilish – “Shohnoma” ning 
“Turkiy  shohnoma”  nomi  bilan  ixchamlashtirib  o‘zbekchalashtirilgan 
nazmu  nasr  aralash  tarjimalari;  2)  muayyan  darajada  milliylashtirib 
tarjima  qilish  –  Gogolning  “Uylanish”  komediyasining  o‘zbekcha, 
Shekspirning “Hamlet” fojiasining urducha tarjimalari; 3) yirik she’riy 
asarlarni  nasrda  tarjima  qilish  –  Attor  “Ilohiynoma”  dostonining 
N.Komilov tomonidan nasrda amalga oshirilgan qisqartirilgan tarjima
si; 
4)  ayrim  urf-odat  va  marosimlar,  milliy  so‘z  va  tushunchalarni  milliy-
lashtirib tarjima qilish – “Kalila va Dimna”ning hind urf-odatlari tasviriga 
bag‘ishlangan  o‘rinlarining  milliylashtirilib  tarjima  qilinishi;  5)  jahon 
adabiyoti  durdonalarini  bolalarga  moslab,  qisqartirib  tarjima  qilish  – 
“Robinzon Kruzo” asarining qisqartirilgan tarjimasi va h.k. [1;9]. 
 
Hozirgi kungacha “adaptatsiya” termini ko‘plab bahs-munozaralar-
ga sabab bo‘lgan tarjimashunoslikning dolzarb masalalaridan biri bo‘lib 
kelmoqda. XX asrning 70-yillariga qadar bu masalaga jiddiy munosabat 
bildirilmagan.  Ba’zi  tadqiqotchi  olimlar  “adaptatsiya”  terminini  umu-
man  tarjimaga  aloqasi  yo‘q  deb  sanagan  bo‘lsa,  ba’zilari  esa 
“adaptatsiya – tarjima qilishning bir usuli” sifatida qarashgan. Masalan, 
ukrain  tadqiqotchisi  V.V.Demestkaya  o‘zining  “Tarjima  nazariyasi” 
nomli ilmiy ishida “adaptatsiya” tushunchasiga “o‘gay qizning kamta-

---

 
14 
rona  roli”  deya  ta’rif  beradi  [2;107].    L.L.Nelyubinaning  “Zamonaviy 
tarjima atamalari lug‘ati”da “adaptatsiya” quyidagicha izohlanadi: 
1.
 
Matnda tasvirlangan vaziyatni retseptorga moslashtirish maqsa-
dida tegishli yo‘l orqali o‘zgartirish usuli; 
2.
 
Adaptatsiya deganda, odatda, matnni turli xil usulda qayta ishlash 
tushuniladi:  shakl  va  mazmunini  soddalashtirish,  hamda  kitobxonga 
tushunarli bo‘lishi uchun matnni qisqartirish usuli; 
3.
 
Tayyorgarligi  bo‘lmagan  kitobxonlar  uchun  matnni  moslashti-
rish, masalan, badiiy san’at asarini endigina chet tilini o‘rganishni bosh-
lagan kitobxon uchun “yengillashtirish” [3;12-13] 
A.V.Fedorov o‘zining mashhur “Umumiy tarjima nazariyasi asosla-
ri” nomli kitobida tarjima faoliyatining barcha turida adaptatsiyani bu-
tunlay inkor etadi: «Tarjimonga taqdim etilgan materialning o‘ziga xos 
talab, turli darajadagi qobiliyat va ijodiy tashabbus, hajm va ma’lumot 
xususiyatlari,  zarur  u  yoki  bu  hodisaga  qaramasdan,  bu  faoliyatning 
barcha turi uchun quyidagi ikki holat umumiy hisoblanadi: 
1.
 
Tarjima maqsadi – chet tilini bilmaydigan kitobxonni imkon qa-
dar matn bilan yaqinroq tanishtirish; 
2.
 
Tarjima qilish – allaqachon bir tilda yaratilgan matnni boshqa bir 
tilga to‘liq va aniq vositalar orqali ifodalashni anglatadi» [4;15]. 
R.K.Minyar-Beloruchev  Fedorov  nazariyasini  qo‘llab-quvvatlagan 
holda, adaptatsiya va tarjima mutlaqo bir-biriga to‘g‘ri kelmaydigan tu-
shunchalar ekanligini aytib o‘tadi, uning ta’kidlashicha, tarjimada xabar 
uzatilishi kuzatiladi, adaptatsiyada esa, xabar uzatilmaydi, balki og‘zaki 
asarning umumiy qisqa mazmuni bayon qilinadi [5;36]. 
Ya.I.Retsker  o‘zining  “Tarjima  nazariyasi  va  amaliyoti”  kitobida 
butunlay “adaptatsiya” terminidan o‘zini olib qochadi. U faqat “so‘zlab 
berish” tushunchasi bilangina cheklanib qoladi. Bu holatga tadqiqotchi 
quyidagicha izoh beradi: 
«Tarjimonning vazifasi  – boshqa til vositalari yordamida asarning 
asl nusxasini to‘liq va aniq holda yetqazib berishdan iborat. Asar o‘z us-
lubiy va ekspressiv xususiyatlarini saqlab qolishi shart. Boshqacha qilib 
aytganda, tarjima “so‘zlab berish”dan farqli o‘laroq, u asarning asl nusxa 
mohiyatini  ochib  berishdan  tashqari,  asar  mazmuni,  emotsional  holati 
qanday ifodalangan bo‘lsa, xuddi shu holatda saqlab qolishi zarur. Bu 
talab  asarning  nafaqat  o‘ziga,  balki  uning  tarkibiy  qismlariga  ham 
tegishlidir» [6;10]. “Adaptatsiya” atamasi, asosan, XX asrning 70-yil-
larida Otto Kade, Komissarov kabi tarjimashunos olimlar ilmiy izlanish-

---

 
15 
larida  ko‘zga  tashlanadi.  Komissarov  adaptatsiyaning  ikki  xil  ko‘ri-
nishini ta’kidlab o‘tgan: bular – stilistik adaptatsiya va pragmatik adap-
tatsiyalar.  Uning  izohiga  ko‘ra,  stilistik  adaptatsiya  “ma’lum  bir  tilda 
o‘ziga xos xususiyatlari aniqlangan taqdirda, original matnda keltirilgan 
o‘ziga xos vositalarni til vositalariga o‘zgartirish maqsadida qo‘llaniladi. 
Pragmatik  adaptatsiya  negizida  erkin  tarjima  yotadi.  Bunda  tarjimon 
matn  tarjimasiga  turli  mubolag‘a  unsurlarini  qo‘shgan  holda  “tarjima 
chegarasi”dan  chiqa  oladi.  Bu  holat  ko‘proq  reklama,  afisha 
tarjimalarida uchraydi. 
O‘sha davr olimlari nazariyalariga ko‘ra, tarjimshunoslikda “adap-
tatsiya”  termini  tarjima  jarayonida  matnni  o‘zgartirish  usulini  tanlash 
uchun xizmat qiladi, natijada, bunda u yoki bu narsa-hodisalarning ko‘-
rinishigina  emas,  balki  o‘zi  ham  butunlay  o‘zgaradi.  Adaptatsiya  –  bu 
so‘nggi qadam, qaysiki, mutarjim tarjima maydonini tark etib, qat’iy qo-
nun-qoidalar  hukmron  bo‘lmagan,  ammo  tarjimaga  o‘xshash  maydon  
sari qo‘yiladigan oxirgi qadamdir [7;127].  
Ukrain  tadqiqotchisi  V.V.Demetskaya  tarjimada  adaptatsiyaning 
ahamiyatini o‘rganish bo‘yicha ko‘plab ilmiy izlanishlar olib borgan. U 
bu mavzu yuzasidan ko‘plab maqolalar yozibgina qolmay, “Adaptatsiya 
nazariyasi:  madaniyat  va  tarjima  masalalari”[8]  nomli  monografiya 
hamda  “Tarjimada  adaptatsiya  nazariyasi”[9]  mavzusidagi  doktorlik 
dissertatsiyaning ham muallifi sanaladi. Demetskaya dissertatsiya anno-
tatsiyasida adaptatsiyaga odatiy qarashdan voz kechishni taklif qiladi. U 
adaptatsiya ayrim matnlar uchungina xizmat qilishini ta’kidlab o‘tadi. 
Bunday matnlarga esa lug‘at shaklidagi maqola, dars shaklidagi matn, 
notiqlik  matni  hamda  reklama  matnlarini  kiritadi.  Demetskaya  na-
zariyasiga ko‘ra: «Har xil turdagi matnlar turli xil darajadagi adaptatsi-
yani  talab  qiladi.  Aynan  adaptatsiya  usulidan  foydalanishni  semantik, 
struktur va pragmatik darajadagi matnlar talab qiladi. Shu sababdan qu-
yidagi adaptatsiya turlari taklif qilinadi: 
1.
 
Katta hajmli matnlar darajasidagi adaptatsiya; 
2.
 
Matn darajasidagi adaptatsiya (uslubiy); 
3.
 
Kichik hajmli matnlar darajasidagi adaptatsiya». [10;37]   
Adaptatsiya faqat tillararo emas, balki madaniyatlararo assimetriyada 
ham qo‘llaniladi. Shu sababdan ham, biz adaptatsiya hodisasiga, aksar hol-
larda,  realiyalar  tarjimasida  duch  kelamiz.  Ushbu  usuldan  asarning  asl 
ma’nosini saqlab qolib, kommunikativ ta’sirga ega bo‘lish maqsadida foy-
dalaniladi. Bunday hollarda adaptatsiyaning ishlatilishi tarjima asarni qa-

---

 
16 
bul  qilgan  kitobxon  asar  matnini  tushunmasligi  bilan  emas,  balki  dunyo 
tillari manzarasining assimetriya ekanligi bilan izohlanadi, ya’ni bir tilda 
mavjud narsa-hodisa nomlari boshqa bir tilda bo‘lmasligi mumkin. Misol 
uchun, 60-yillarning 
«
Летят журавли
»
 nomli rus filmi fransuz tiliga 
«Qu-
and passent les cigognes» 
tarzida tarjima qilingan. Bunda fransuzcha tar-
jimada bir predmet (журавли) (turna) boshqa bir predmetga (aисты) (lay-
lak) o‘zgartirilgan. Fransuz madaniyatiga turna huddi laylak
 kabi yaxshi 
tanish. 
Hattoki, fransuz tili lug‘atida bu qushning aynan tarjima varianti – 
la  grue 
mavjud.  Shuning  uchun  ham,  tarjima  asl  ma’noni  butunlay 
yo‘qotmagan holda amalga oshishi uchun imkon ham, sharoit ham bor edi. 
Ammo XV asrdan boshlab, fransuz tilida bu so‘z o‘z ma’nosini yo‘qotib, 
ko‘chma  ma’noda  –  axloqsiz  ayol  tarzida  qo‘llanila  boshlagan.  Turna 
haqida so‘z ketgan boshqa kontekst, masalan, turnaning tumshug‘i jumlasi 
fransuzchaga  - 
les  vols  en  de  la  grue, 
ya’ni  hech  qanday  o‘zgartirishsiz 
o‘girilgan. Oxir-oqibatda bu film sarlavhasidagi turna so‘zi laylakligicha 
fransuz kinomatografiyasi tarixiga muhrlangan. Aslida 
«
Летят журавли
» 
filmi  vatanga  muhabbat,  insoniy  fazilatlarni  tarannum  etgan  kinoasar 
hisoblanadi. O‘sha paytda fransuz tarjimoni sarlavhani shunday asl holicha 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri  tarjima  qilganida,  balki  kino  muallifi  o‘z  ko‘zlagan 
maqsadiga  yetisha  olmagan  bo‘lar  edi.  Chunki  sarlavhadagi  turna  so‘zi 
fransuz tomoshabinida noto‘g‘ri taassurot uyg‘otishi mumkin edi [11;78-
79]. 
Tarjimashunoslik tarixiga nigoh tashlagudek bo‘lsak, yuqorida kel-
tirib o‘tilgan vaziyat yoki misollar ko‘plab uchrashiga guvoh bo‘lamiz. 
Ushbu  taqdqiqot  ishimiz  davomida  nafaqat  XX  asr  tarjima  nazariyasi, 
balki hozirgi zamon tarjimashunoslik sohasida ham adaptatsiya tarjima 
usuli sifatida qo‘llanilib kelinayotganiga yana bir bor amin bo‘lamiz.   
Bugungi  kunda  ham  ganalik  kinorejisser  Tomas  A.  Daniyels 
«Hamlet» asosida «Hamile» filmini qo‘ydi va Hamletni – Hamilega, Ofe-
liyani  - Habibaga, Poloniyni  -  Ibrohimga aylantirgan. Bu bayon-tarjima-
ning o‘ziga xosligi asarni tushunarli qilishdan iborat. 
Shuningdek, soddalashtirib o‘girishga ishtiyoq turkiy tillardagi adabi-
yotlarda  ham  sezila  boshlagan.  Masalan,  qirg‘iz  oqini  To‘g‘oloq  Moldo 
(1860-1942)  o‘z  asarlarida  I.A.Krilov  masallaridagi  timsollar,  syujet  un-
surlaridan foydalandi, ularni O‘rta Osiyo xalqlari turmushiga moslashtirdi. 
«Bo‘ri va Mushuk» masalining tarjimoni Aliqul Usmonov 1938 - yili ma-
saldagi ruscha ismlarni qirg‘izchaga «tarjima» qilib, Stepanni – Kalakbash, 
Demyanni  -  Jilamish,  Trofimni  -  Kalbay,  Klimni  –  Komonkulga  aylan-
tirgan va hokazo. Badiiy tarjimada moslashtirish muammosiga to‘g‘ri yon-

---

 
17 
dashish  zarur.  Zero,  murakkab  san’at  asarlarining  omma  tushunadigan 
darajada soddalashtirib, jo‘nlashtirib qilingan tarjimalarini yaxshi tarjima 
deb  bo‘lmaydi.  Murakkab  va  mukammal  tarjima  kitobxonning  faol  mu-
tolaasiga mo‘ljallangan bo‘ladi. 
Xulosa qilib aytganda, tadqiqotchilarning xima xil nazariya, qarash, 
munozaralariga qaramasdan, shuni ta’kidlash mumkinki, “adaptatsiya” 
atamasi tarjima nazariyasi sohasida tarjima turi, usuli, 
murakkablikdan 
soddalik tomon yetaklovchi, asar yoki matnlarning xalqona tarzda mutolaa 
qilinib,  kitobxon  shuurida  tushunarli  tarzda  mujassamlashishini 
ta’minlovchi  bir  vosita  sifatida  tadbiq  etiladi.  Adaptatsiya  masalasi  esa, 
oldin  ham,  hozir  ham  va  keyinchalik  ham  tarjimashunoslikning  jiddiy 
e’tibor talab qiladigan bir yirik mavzusi bo‘lib qoladi.