O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo‐texnologiya instituti “menejment va kasb ta’limi” fakul’teti

Tamaki  chekish
  haqidagi  dastlabki  ma’lumotni  qadimgi  Gretsiyalik  tarixchi 
Gerodot asarlarida bayon etadi. U Skiflar o‘simlikni yoqib undan nafas olardilar deydi. 
Mashhur  sayyoh  Xrestofor  Kolumb  XV  asrda  Amerikaga  Guanaan  oroliga  kelganda, 
orolda  yashovchilar  Kolumbga  va  uning  dengiz  sayohatchilariga  sovg‘alar  qatorida 
quritilgan  o‘simlik  barglarini  ham  taqdim  qiladilar.  Ular  bu  o‘simlikni  “  Petum”  deb 
atashar  edilar.  Yerli  halqni  bu  o‘simlikni  tutatib  chekish,  chaynashini  shuningdek 
yutishlarini  ko‘radilar.  Tamaki  bargining  naycha  qilib  o‘ralganini  ular  “Tabako”  va 
“Sigaro” deb nomlar edilar. Quritilgan tamaki naycha qilib o‘rab chekilganda, dastlab uni 
shifobaxsh modda, tutini turli kasalliklarni daf etadi, kishini tetiklashtiradi, tinchlantiradi 
deb o‘ylagan edilar. 
Kolumbning dengiz sayohatchilari 1493 yilning 25 martida Ispaniyaga qaytganda 
tamakidan  olib  keladilar.  SHuning  natijasida  chekish  odati  asta  –  sekin  Ovropo 
mamlakatlariga  tarqala  boshladi.  Keyinchalik  Amerikada  bo‘lgan  chet  elliklarni 
Angliyaga  qaytishi  bilan  tamaki  o‘simligi  urug‘ini  ekish  va  uni  ko‘paytirish  oqibatida 
tamaki ko‘p mamlakatlarga tarqaladi. 
XV  asrning  o‘rtalarida  tamaki  Frantsiyaga  tarqaladi.  Bunga  Frantsiyaning 
Partugaliyadagi elchisi 1560 yilda sababchi bo‘lgan Jak Niko Frantsiya shoxi Yekatrina 
Mediga  va  uning  o‘g‘illaridan  bittasiga  bosh  o‘g‘rig‘ini  qoldirish  uchun  tamaki 
pilyulasini  tavfsiya  etgan.  Tamakidagi  nikotin  moddasi  Niko  nomi  bilan  atalgan. 
Frantsiyada  tamakini  hidlash  keng  ravishda  avj  olib  ketadi.  XV  asrning  oxirida  tamaki 
chekish  Ispaniya,  Angliya,  Gollandiya,  Portugaliya  va  boshqa  Ovropo  mamlakatlariga 
tarqaladi.  Rossiyaga  tamaki  1585  yilda  Ivan  Grozniy  davrida  savdogarlar  tomonidan 
keltirilgan.  Tamaki  chekish  yoki  uning  eritmasini  qabul  qilish  ko‘p  hollarda  qattiq 
zaharlanish yoki o‘lim bilan tugar edi.  
M.F. Romanov podshoxligida tamaki chekish man etilgan. XVI asrning oxirida 
Angliyada  tamaki  chekuvchilarning  boshi  olingan.  1697  yilda  Rossiyada  Pyotir  I 
chekishni man etadi. XIX asrning oxirlarida Rossiyaning 30 tadan ortiq guberniyalarida 
tamaki  o‘simligi  ekiladi.  Ulug‘  Vatan  urishi  davrida  tamaki  ishlab  chiqarish  ancha 
kamayadi.  Ulug‘  Vatan  urushidan  so‘ng  tamaki  ishlab  chiqarish  yildan  –  yilga  ortib 
boradi. 
Keyingi  yarim  asrda  dunyoning  barcha  mamlakatlarida  ishlab  chiqarish  va  uni 
iste’mol qilish ancha ortdi. Niderlandiyada jon boshiga tamaki ishlab chiqarish 2 marta, 
AQSH da 2,8 marta SHvetsiyada 5 marta ortgan. CHexoslavakiyada 1 yilda 27 milliard 
dona sigareta sotiladi. Bu har bir odamga 1800 taga to‘g‘ri keladi. 1976 yilda Frantsiyada 
81 milliard sigareta, 1977 yilda esa 84 milliard dona sigareta sotilgan. AQSH, Kanada va 
Angliyada,  Frantsiyaga  nisbatan  2  marta  ortiq  papiro‘z  chekiladi.  AQSH  da  50  million 
odam chekuvchilar bo‘lib bu aholining 37 foizni tashkil etadi, chekish tufayli 1 minutda 6 
ta odam o‘ladi. Dunyo bo‘yicha har yili chekish tufayli 3 million odam o‘ladi. Tamaki 
turli  mamlakatlarda  aholining  20  foizini  o‘limiga  sabab  bo‘lmoqda.  1995  yilda  43  foiz 
erkaklar, 7 foiz ayollar tamaki chekishdan o‘lgan. 

---

217 
 
Bizning davrimizda tamaki chekish butun dunyoda tarqalgan. Angliyada 75 foiz 
erkaklar, 27 foiz ayollar tamaki chekadilar. AQSH da 18 – 19 yoshdagi o‘spirinlarning 
yarmi,  maktab  o‘quvchilarining  to‘rtdan  bir  qismi  tamaki  chekadi.  Daniyada  81  foiz  , 
o‘quvchilar  o‘g‘il  bolalar,  56  foiz  qizlar  chekadi.  Italiyada  o‘spirin  yigitlar  55  foiz, 
qizlarning 55 foiz, SHvetsiyada 46 foiz o‘spirin yigitlar, 36 foiz qizlar sigareta chekadi. 
Ko‘pinch tamaki chekish 9 yoshdan boshlanadi. 
O‘zbekistonda  ham  tamaki,  nos  chekuvchilar  soni  ortib  bormoqda.  Hozirgi 
vaqtda bozor iqtisodiga o‘tish munosabati bilan mayda xususiy savdo nuqtalarida sigareta 
sotish  ortib  bormoqda.  Sigareta,  nosni  barcha  yoshdagi  o‘smir  va  o‘spirinlarga  hech 
chegaralanmasdan  sotilmoqda.  Statistik  ma’lumotlarga  qaraganda  planetadagi 
odamlarning 60 foiz erkaklari, 20 foiz ayollari chekadi. 
Osiyo  mamlakatlarida  nosvoy  chekish  keng  tarqalgan.  O‘zbekistonda  ham  nos 
chekishga  o‘rganib  qolish  13  –  14  yoshdan  boshlanmoqda.  SHuning  uchun  bir  o‘ylab 
ko‘rish  kerak.  Nima  uchun  odam  tamaki  yoki  nos  chekadi?  CHekishning  keng 
tarqalishiga sabab nima?  
Tadqiqotchilarning aniqlashicha chekishning sabablari turlicha: 
Birinchi sabab – qiziqish, tamaki ta’mini bir tatib ko‘rish bo‘lsa, ikkinchi sabab 
kattalarga  taqlid  qilishdir.  CHekishning  keng  tarqalishiga  klublar,  kechalardagi 
kompaniyalar turli uchrashuvlardir. Bir marta chekib ko‘rgan odam papiros tutinini hidini 
yana tatib ko‘rishni yoqtirib qoladi, yana chekkisi keladi, so‘ng chekish odatga aylanib 
qoladi.