O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti



Download 4,73 Mb.
Pdf ko'rish
bet106/271
Sana02.01.2022
Hajmi4,73 Mb.
#306804
1   ...   102   103   104   105   106   107   108   109   ...   271
Bog'liq
iqtisodiy talimotlar tarixi

Jon Styuart Mill 
(1806-1873



133 
 
o‗zini  qo‗lga  oldi  va  o‗z  davri  hamda  barcha  davrning  yetuk  namo-
yondasiga aylandi.  
J.S.Mill o‗zining birinchi siyosiy iqtisod bo‗yicha «tajriba»sini 23 
yoshida,  ya‘ni  1829-yilda  nashr  etdi.  1843-yili  unga  shuhrat  keltirgan 
«Mantiq  tizimi» 
nomli  falsafiy  asari  vujudga  keldi.  Asosiy  asari 
«Siyosiy  iqtisod  tamoyillari…»
  bo‗lib,  u  1848-yili  chop  etilgan.  Bu 
asar beshta kitobdan iborat: (1) ―Ishlab chiqarish‖, (2) ―Taqsimot‖, (3) 
―Ayirboshlash‖,  (4)  ―Jamiyat  rivojlanishining  ishlab  chiqarish  va 
taqsimotga  ta‘siri‖,  (5)  ―Davlatning  bozor  iqtisodiyotiga  ta‘siri 
to‗g‗risida‖.  Bu  asarning  so‗zboshida  yozilishicha,  J.S.Mill  iqtisodiy 
bilimlar darajasining yuksalib borishini va ilg‗or zamonaviy g‗oyalarni 
hisobga 
olgan 
holda 
A.Smitning 
―Odamlar  boyligi...‖  va 
D.Rikardoning  ―Siyosiy  iqtisodning  boshlanishi‖ning  yangilangan 
variantini  yaratishni  o‗ziga  maqsad  qilib  qo‗ygan.  Asarning  ushbu 
yuqoridagi ko‗rinishda tuzilishi esa  muallifning fikricha,  Smit-Rikardo 
iqtisodiy  nazariyalarini  izohlashda  muayyan  tartib  va  aniqlik  kiritadi. 
J.S.Mill  nafaqat  iqtisodiy  bilimlarni  tizimlashtirdi  va  ommalashtirdi, 
balki  uning  tomonidan  bir  qator  qoidalar  rivojlantirildi  va  ularga 
aniqlik  kiritildi,  xulosa  va  yakuniy  dalillar  bilan  yana  ham  ishonarli 
qilib asoslab berildi. 
J.S.Mill  siyosiy  iqtisodni  boylikning  mohiyatini,  uni  ishlab 
chiqarish  va  taqsimlash  qonunlarini  tadqiqot  qiluvchi  fan  sifatida 
ta‘riflaydi.  Shu  bilan  birga  uning  fikricha,  taqsimot  tarixiy  xarakterga 
ega bo‗lib, ishlab chiqarish qonunlari esa abadiy hisoblanadi. 
Garchi  J.S.  Mill  yuksak  darajada  iqtisodiy  nazariyaning  eksperti 
(mutaxassisi)  bo‗lishiga  qaramay,  u  o‗zining  aqliy  qobiliyatini 
iqtisodiyotchilarni  qiziqtirgan  odatdagi  muammolaridan  ko‗ra  ancha 
kengroq  ijtimoiy  masalalarga  yo‗naltirdi.  Jamiyatda  insonlar  rolini 
yaxshilashga harakat qilganligi sababli Millni ijtimoiy faylasuf, deb ham 
atashadi. Mill otasi va Rikardoning pessimizm (kelajakka ishonchsizlik) 
fikrlari  o‗rniga  jamiyatni  rivojlantirish  borasidagi  optimizm  (kelajakka 
ishonch)ni  ilgari  surdi.  Uning  ta‘lim  doirasi  keng  bo‗lishiga  qaramay 
Millning  fikrlariga  asosan  klassik  iqtisodiyotdagi  otasi  Mill,  David 
Rikardo,  Adam  Smit  va  Benxamning  ta‘limotlari  tasir  ko‗rsatgan.  Mill 
iqtisodiyotga  inson ijtimoiy  faoliyatining bir ko‗rinishi  sifatida  qaraydi. 
Mill klassik liberal hamda ijtimoiy islohotchi edi. 
Jon  Styuart  Millning  iqtisodiy  ta‘limotlar  rivojidagi  o‗rnini 
aniqlash  qiyin.  U klassik  davrning  oxirida ijod qildi,  ammo uning keng 
doirada  fikrlay  olishi  klassik  iqtisodchilar  ta‘limotlarini  o‗zgartirishga 


134 
 
sabab  bo‗ldi.  Uning  iqtisodiy  fikrlari  bir  vaqtning  o‗zida  klassik 
iqtisodiyotning 
yetuklik 
davri 
hamda 
iqtisodiy 
g‗oyalarning 
rivojlanishidagi  yangi  davrning  boshlanishi  hisoblanadi.  Uning  ikki 
yildan  kamroq  vaqtda  yozilgan  ―Siyosiy  iqtisod  tamoyillari‖  asari 
birinchi  marta  1848-yilda  nashr  qilindi.  Kitobni  yozish  uchun  Mill 
tomonidan  qisqa  vaqt  sarflangan  bo‗lsada,  kitobda  uning  iqtisodiy 
qarashlari  yaxshi  yoritilishi  bilan  bir  qatorda  ushbu  fanda  hal  qilinishi 
kerak bo‗lgan bir qancha muammolar mavjudligi ta‘kidlab o‗tilgan. Mill 
Rikardo  ta‘limotini  yanada  aniqlashtirish  hamda  bu  ta‘limotlarga  19-
asrning ikkinchi  chorigida  paydo  bo‗lgan  yangi ta‘limotlarni qo‗shishni 
o‗zining  asosiy  vazifasi,  deb  hisoblagan.  U  talab  va  taklifni  tahlil 
qilishni  rivojlantirish  bilan  birga  xalqaro  savdo  nazariyalarini 
rivojlantirishga hissa qo‗shgan buyuk tafakkur egasi bo‗lgan.  
Jon  Styuart  Mill  o‗zining  ―
Siyosiy  iqtisod  tamoyillari
‖  (1848-y) 
asarida  (D.Rikardo  tomonidan  1817-yilda  ―
Siyosiy  iqtisodning 
boshlanishi va soliqqa tortish
‖ asari chop etilganidan so‗ng boshlangan 
kuchli  tanqidlardan)  D.  Rikardoning  iqtisodiy  ta‘limotlaridagi  muhim 
g‗oyalarni  qutqarishga  harakat  qilgan.  Millning  asarlari  uning 
g‗oyalarining eng yuqori nuqtaga yetganligi bilan ajralib turadi, chunki 
uning asarlarida klassik iqtisodiy ta‘limotning qaytadan ko‗rib chiqilishi 
hamda  Rikardo  ta‘limotlarini  saqlash,  uning  asosiy  kamchiliklarini 
bartaraf  etilishini ko‗rishimiz  mumkin. Millning iqtisodiyotga  qo‗shgan 
hissasini  aytishdan  oldin  Rikardoning  ko‗plab  tanqidlaridan  bir 
nechtasiga  Millning  bergan  javoblarini  tahlil  qilish  zarur.  Ular  uchta 
asosiy manbaga asoslangan.  
Birinchisi
  ingliz  iqtisodiyoti  borasida  to‗plangan  amaliy 
ma‘lumotlarning  Rikardo  iqtisodiy  ta‘limotlaridan  farqlanishi: 
Jumladan,  Maltusning  ―Nufus  qonuniga‖  asosan  aholi  sonining  o‗sishi 
bilan  daromad  kamayishi  ta‘kidlangan,  lekin  Mill  bunga  zid  g‗oyani, 
yani texnologiyalar rivojlanishi natijasida daromad o‗sishini isbotladi. 
Ikkinchidan
,  iqtisodiyot  fani  borgan  sari  kasbga  aylanib 
borayotganligi  va  mos  ravishda  qabul  qilingan  ta‘limotlarga  ko‗proq 
tanqidiy  fikrlar  bildiriladi.  Iqtisodchilar  Rikardoning  nazariy  g‗oyalari, 
ya‘ni qiymatning mehnat nazariyasi va narxlarni belgilashda foydaning 
rolini  hamda  uning  talabga  bo‗lgan  ta‘sirini  aniqlash  asosida  ishlashni 
boshlashdi.  
Uchinchidan
  iqtisodiy  g‗oyalarning  texnik  tarkibiga  e‘tibor 
bermasdan kelayotgan bir qator gumanitar va jamiyatshunos yozuvchilar 


135 
 
Rikardoning 
iqtisodiy 
ta‘limotlarini  o‗zida  aks  ettirgan  va 
rivojlanayotgan kapitalistik iqtisodiy ta‘limotlarni tanqid qilishdi. 
Bir  qator  iqtisodiy  ta‘limotlar  va  hodisalar  D.Rikardo 
ta‘limotlarining tanqidi natijasida vujudga keldi. Sey qonuni D.Rikardo 
va  Djems  Mill  tomonidan  ilgari  surilgan  nazariya,  ya‘ni  iqtisodiyot 
avtomatik  ravishda  to‗liq  bandlikni  ta‘minlashi,  talab  va  taklif  asosida 
o‗zini-o‗zi  tartibga  solishi  ba‘zi  ortodoksal  iqtisodchilar,  jumladan, 
K.Marks  tomonidan  rad qilindi. Bundan  tashqari  Fransiya,  Shvetsariya, 
Germaniya  va  Angliya  sotsial  adabiyoti  namoyondalari  tomonidan 
klassik  ta‘limot,  ya‘ni  iqtisodiy  kelishuv  kapitalistik  iqtisodiyotning 
to‗siqlardan xoli bo‗lishi orqali eng yaxshi natijalarga erishishiga shubha 
bildiriladi.  XIX  asrdagi  bu  ta‘limotning  eng  kulminatsiasi  Marksning 
―Kapital‖i edi.
25
 
J.S.Mill  klassik  iqtisodiy  maktabning  yakunlovchilaridan  biri 
sifatida iqtisodiy  ta‘limotlarning  rivojlanishiga  juda katta hissa qo‗shdi. 
Biz quyida uning asosiy iqtisodiy nazariyalarini ko‗rib chiqamiz. 

Download 4,73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   102   103   104   105   106   107   108   109   ...   271




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish