O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

«Siyosiy  iqtisod  traktati»  (1803)
  asarida 
A.Smit  konsepsiyasini  tizimlashtirishga,  uni  keng  xalq  ommasi  uchun 
tushunarli  qilib  berishga  harakat  qildi.  Unda  J.B.Sey  sanoatning 
yuksalishiga  va  xalq  boyligini  ko‗paytirishga  to‗sqinlik  qiluvchi  ―man 
etuvchi  tizim‖ga  qarshi  chiqdi.  «Traktatdagi»  iqtisodiy  liberalizm 
to‗g‗risidagi  g‗oya,  xususan,  davlatning  iqtisodiyotga  va  xo‗jalik 
hayotini  qayta  qurishga  aralashmasligi  to‗g‗risidagi  g‗oyaning  amalga 
oshirilishi  harbiy-sanoat  boshqaruvini  o‗sha  davrdagi  Fransiya 
hukumatidagi real hukmronlikdan mahrum qilgan bo‗lar edi.  
Napoleon  ―Traktat‖  bilan  tanishib  chiqqach,  uning  muallifini 
suhbatga  chaqirgan  va  unga  o‗z  asarini  tubdan  qayta  ishlashni  taklif 
qilgan.  J.B.Sey  bu  taklifni  rad  etdi  va  siyosiy  ―sahnadan‖  ketishga 
majbur bo‗ldi. 
Ammo  tinib-tinchimas  J.B.Sey  o‗zining  xususiy  ip  yigirish 
fabrikasini  ochdi.  Keyinchalik,  1813-yili  uni  sotib,  topgan  puliga 
«Traktat»ni ikkinchi nashrdan chiqarish uchun Parijga qaytib keldi. Asar 
1814-yili  chop  etiladi,  so‗ngra  qisqa  vaqt  ichida  yana  uch  marta  1817, 
1819  va  1826-yillarda  qayta  nashr  etildi.  Bu  asar  tez  orada  juda  ko‗p 
tillarga tarjima qilindi. 

---

143 
 
Fransiyada Napoleon tuzumining yemirilishi bilan vujudga kelgan 
o‗zgarishlar  J.B.Seyning  iqtisodchi-olim  va  jamiyat  arbobi  sifatidagi 
nomini  oqladi.  U  ruhlanib,  siyosiy  iqtisod  bo‗yicha  o‗z  asarlari  ustida 
ishlashni  davom  ettirdi,  ko‗plab  leksiyalar  o‗qidi  va  ularda  iqtisodiy 
nazariya  qoidalarini  tizimlashtirish  va  ommaviylashtirish  mahoratini 
namoyish  etdi.  J.B.Sey  asarlarida  iqtisodiy  fan  sof  nazariy  va  tavsifiy 
fanga  aylandi.  U  iqtisodiy  nazariyadan  siyosatning,  ideologiyaning  va 
statistikaning ajralib chiqishini ma‘qulladi. 
«Sey  qonuni».
  J.B.Sey  A.Smitning  erkin  bozor,  bahoning  erkin 
shakllanishi, ichki va tashqi savdo, tadbirkorlarning cheklanmagan erkin 
raqobati  va proteksionizmning har qanday  ko‗rinishiga  yo‗l  qo‗ymaslik 
tamoyillarini  qo‗llab-quvvatladi  va  ularni  ko‗klarga  ko‗tardi.  Agar  bu 
tamoyillar  qo‗llanilsa,  J.B.  Sey  bashoratiga  ko‗ra  ortiqcha  ishlab 
chiqarish  ham,  ijtimoiy  mahsulotni  to‗la  iste‘mol  qilmaslik  ham 
bo‗lmaydi,  ya‘ni  iqtisodiy  inqirozlarning    obyektiv  zarurligi  kelib 
chiqmaydi.  U  bu  g‗oyani  rivojlantirib,  o‗zining  «bozor  qonuni»ni 
yaratdi.  U  ―Sey  qonuni‖  deb  ataladi.  Bu  qonunning  mohiyatiga  ko‗ra