O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent moliya instituti sanjar Sobirjonov

VIII-BOB. MENEJER FAOLIYATINI TASHKIL QILISH 
 

---

169 
 
Boshqaruvchilik  mehnati  nihoyatda  turli-tumandir,  shu  bilan  bog‗liq 
ravishda  uning  operatsiya  va  protseduralarini  aniq  tasniflab  va  tiplashtirib 
bo‗lmaydi.  Bundan  tashqari,  boshqaruvchilik  operatsiyalari  muttasil  kengayib 
boradi,  operatsiyalarning  o‗zi  bir  tomondan,  boshqaruv  usullari  o‗zgarishi, 
ikkinchi  tomondan,  yangi  texnik  vositalar  ishlatilishi  ortishi  natijasida  boshqa 
shakllarga kiradi. Shunga qaramay, boshqaruvchilik mehnatining eng xarakterli 
(ko‗zga ko‗ringan) operatsiyalarini ajratib  ko‗rsatish mumkin, ular, avvalambor, 
boshqaruvchilikka  oid  qarorlar  ishlab  chiqish  va  qabul  qilish  jarayonida 
uchraydi. Ular quyidagilardir: 
-
 
muammoni o‗rtaga tashlash; 
-
 
qo‗lda va kompyuter yordamida axborot izlash; 
-
 
axborotni tahlil qilish; 
-
 
axborotni guruhlash(qo‗lda yoki kompyuter yordamida); 
-
 
kompyutersiz eng oddiy hisob-kitoblar; 
-
 
kompyuter yordamida hisob-kitoblar; 
-
 
qarorni tayyorlash; 
-
 
qarorlarni shaxsiy qabul qilish; 
-
 
qarorlarni bamaslahat  qabul qilish; 
-
 
hujjatlarni rasmiylashtirish, xatlar yozish va h.k.z. 
Ma‘muriy-boshqaruvchi  xodimlarning  birgalikdagi  mehnat  mahsulotiga 
ta‘siri axborotdan foydalanish va uni tegishli qarorlar shakliga keltirish yo‗li bilan 
amalga  oshiriladi.  Bu  ish  qo‗yilgan  maqsadlarga  erishish  yo‗lida  ob‘ektning 
holatini  o‗zgartirish  uchun  bajariladi.
 
SHuning  uchun  ma‘muriy-boshqaruvchi 
xodim  mehnatining  asosiy  xususiyati  ular  mehnati  predmeti  va  mahsulotining 
axborot  xarkterida  ekanligidir.  Bu  esa  mehnat  jarayonining  (uning  mazmuni  va 
natijalariga ko‗ra)  mehnatning  boshqa turlaridan butunlay  farqlanishida  namoyon 
bo‗ladi. 
Boshqaruvchilik  mehnatining  yana  bir  xususiyati  uning  aqliy  mehnatga 
asoslanganligidir.  Bu  mehnat  predmeti  va  mahsulotining  axborot  xarakteridan 
kelib  chiqadi,  shu  boisdan,  odatda,  ma‘muriy-boshqaruvchi  xodimlar,  ayniqsa, 

---

170 
 
qarorlar  izlash  va  amalga  oshirishda  ko‗p  miqdorda  asabiy-hissiy  kuch 
ishlatishlariga to‗g‗ri keladi.  
Mehnat  faoliyatining  barcha  turlaridagi  kabi  boshqaruvda  ham  mehnatni 
taqsimlash  mavjuddir.  U  boshqaruv  ob‘ektlari  farqlanishi  bilan  bog‗liq  ravishda 
namoyon 
bo‗ladi. 
Boshqaruv 
turkumlari, 
ko‗rinishlari 
farqliligi 
boshqaruvchilarning  tarmoq,  iqtisodiy  faoliyat  toifasi,  boshqarilayotgan  ob‘ekt 
turiga  bog‗liq  ravishda  ixtisoslashuviga  zaruriyat  tug‗diradi.  Boshqaruvchilik 
faoliyati  turlari  bo‗yicha,  boshqaruvchilik  ixtisoslari  bo‗yicha  farqlanish  mavjud, 
masalan, tahlilchilar, rejalovchilar, hisobchilar, menejerlar.  
Boshqaruvchilik mehnati bilan shug‗ullanuvchi xodimlar bajaradigan ishlar, 
operatsiyalar, protseduralarning  aniq  mazmuni, ularning boshqaruvchilik qarorlari 
qabul qilinishidagi ahamiyati nuqtai nazaridan  olganda boshqaruv xodimlari turli 
guruhlarga  ajratiladi.  Bunday  farqlanish  alohida  operatsiyalarning  murakkabligi, 
kasbiy  mahoratga  qo‗yiladigan  talablar,  qarorlar  qabul  qilishdagi  vakolatlar 
darajasini  aks  ettiradi.  Boshqaruvda  ishtirok  etuvchi  xodimlar  bajaradigan 
vazifalari mazmuni va xususiyatiga ko‗ra uch toifaga bo‗linadi: 
-  boshqaruv  qarorlari  qabul  qilish,  bevosita  boshqarish  vakolatlariga  ega 
bo‗lgan rahbar va menejerlar; 
-  boshqaruv  xizmati  apparati  xodimlari;  boshqaruv  ob‘ekti  to‗g‗risidagi 
axborotni  tahlil  qiluvchi,  boshqaruv  qarorlarini  tayyorlash,  muhokama  qilishda 
qatnashuvchi,  boshqaruvchilar  uchun  ko‗rsatmalar  tayyorlovchi  amaldor-
mutaxassislar; 
-  boshqaruvchi va  mutaxassislarga  xizmat  ko‗rsatuvchi, boshqaruv  jarayoni 
va uning qatnashchilari uchun yordamchi vazifalarni bajaruvchi texnik xodimlar.  
Ushbu  guruhlarning  har  birida  ularning  mehnati  mazmuni    va  aqliy 
yuklamalari xususiyati nuqtai nazaridan ham, mehnat jamoasi faoliyati natijalariga 
ta‘siri nuqtai nazaridan ham o‗ziga xos xususiyatlar mavjud. 
Chunonchi,  tashkilotlar  va  ularning  bo‗linmalari  rahbarlari  faoliyat 
maqsadlari  va  yo‗nalishlarini  aniqlaydilar;  xodimlarni  tanlaydilar  va 
joylashtiradilar;  ijrochilar,  ishlab  chiqarish(savdo-sodiq)  va  boshqaruvchilik 

---

171 
 
bo‗linmalarining  ishini  muvofiqlashtiradilar;  tegishli  jamoalarning  ahil,  inoq  va 
samarali  mehnat  qilishlarini  ta‘minlaydilar.  Ular  mehnatida  ijodiy  yondashuvlar 
bo‗ladi, vaholanki, rahbarlar ham  har xil bo‗lishi  mumkin. Boshqaruvchi  mehnati 
juda  xilma-xil  va  mas‘uliyatlidir.  Unda  shaxsiy,  kollegial  va  jamoaviy  faoliyat 
mujassam bo‗ladi. 
Mutaxassislar  (muhandislar,  texniklar,  iqtisodchilar)  mehnati  birmuncha 
aniq  belgilangan  -  ular  yangi  yoki  takomillashtirilgan  mahsulot  turlarini, 
texnologik  jarayonlarni,  shuningdek,  mehnat  va  boshqaruvni  tashkil  qilish 
shakllarini  ishlab  chiqadilar  va  joriy  qiladilar;  korxonani  kerakli  hujjatlar, 
maetariallar,  ta‘mirlash  va  boshqa  xizmatlar    bilan  ta‘minlaydilar;  savdo-sotiq 
ishlarini  bajaradilar,  ya‘ni  ma‘lum  vazifa  yoki  uning  bir  qismini  bajaradilar. 
Mutaxassislar  faoliyatida ijodiy  va  takrolanuvchi  operatsiyalar mujassam  bo‗ladi, 
lekin ular orasida ham sezilarli farqlanish mavjuddir. 
Texnik  ijrochilar  (kotib(a)lar,  ish  yurituvchilar,  hisobchilar  va  b.sh.q.) 
rahbarlar  va  mutaxassislar  faoliyatini  ta‘minlash  bilan  bog‗liq  turli  ishlarni 
bajaradilar. Ularning mehnati eng oddiy deb hisoblanadi va ko‗proq takrorlanuvchi 
operatsiyalardan  iborat  bo‗ladi.  Vaholanki,  axborot  texnikasidan  foydalanish 
ortishi,  boshqaruv  axboroti  hajmining  sezilarli  ko‗payishi  natijasida  ularning 
mehnati  tezkor  murakkablashadi;  tayyorgarlik,  bilim,  tajriba  talab  qiladi  va 
boshqaruv jarayonlari sifatiga tobora ko‗proq ta‘sir o‗tkazadi. 
Hozirgi  sharoitda boshqaruvchilik  mehnatining  uch  turini  ajratib  ko‗rsatish 
mumkin: evristik(unumli ijodiy fikrlash), ma‘muriy va operatorlik. 
Evristik mehnat
 – avvalo rahbar va mutaxassislar mehnati. U ijodiy va aqliy 
faoliyat tabiatini, uning ruhiy-jismoniy mohiyatini nihoyatda to‗liq aks ettiradi. O‗z 
mazmuniga ko‗ra evristik mehnat ikki turdagi operatsiyadan tashkil topadi: tahliliy 
va konstruktiv. Birinchisi qaror qabul qilish uchun zarur bo‗lgan axborotni olish va 
idrok  qilishdan  iboratdir.  Keyingisi  turli  qarorlar  tayyorlash  va  qabul  qilish  bilan 
bog‗liq. 
Ma‟muriy  mehnat 
–  aqliy  mehnatning  o‗ziga  xos  ko‗rinishi  bo‗lib,  uning 
vazifasi  insonlarning  mehnat  faoliyati  jarayonida  ularning  harakati  va  axloq-

---

172 
 
odobini  bevosita  boshqarishdan  iborat.  Ma‘muriy  mehnat  jarayoni  quyidagi 
tashkiliy-ma‘muriy 
operatsiyalarni  bajarishdan  tashkil  topadi:  xizmat-
kommunikatsiyaviy, nazorat-baholash, muvofiqlashtirish. 
Operatorlik  mehnati
  –  asosan  texnik  ijrochilarning  bir  turdagi 
operatsiyalarni bajarishdagi mehnati, u ishlab chiqarish va boshqaruv jarayonlarini 
axborot bilan ta‘minlash uchun kerakdir. 
Shuni ta‘kidlash lozimki,  ma‘muriy-boshqaruv  xodimlari  mehnati  mohiyati 
o‗zgarmasdir.  Tadqiqotlar  ko‗rsatishicha,  ular  hisobga  olish,  axborot  va  hujjatga 
oid operatsiyalarga 70% ish vaqtini sarflaydilar. Biroq texnik vositalarni qo‗llash, 
ularga  ba‘zi  vazifalarni  yuklash,  mehnatning  yangi  usul  va  vositalarini  yaratish, 
boshqaruvni  tashkil  qilishni  takomillashtirish  ma‘muriy-boshqaruv  xodimlari 
mehnatining  mohiyatini  o‗zgartiradi,  ularning  mehnatida  ijodiy  operatsiyalarning 
hissasi oshadi.  
Boshqaruv  mehnatini  oqilona  tashkil  qilish  juda  muhim  amaliy  ahamiyatga 
egadir.  Bunda  ―boshqaruv  mehnatini  eng  yaxshi  tashkil  qilish‖  tushunchasidan 
foydalanish qabul qilingan. 
Ma‘muriy-boshqaruv xodimlari mehnatini