Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent

Qayd etilgan valyuta kursi sharoitida pul-kredit va fiskal

siyosat
Oldingi savolda ta’kidlaganimizdek qayd qilingan valyuta kursi sharoitida monetar siyosat koʻproq ichki balans muammosi bilan aloqador boʻladi. Keltirilgan fikrlarni izohlab berish uchun quyidagi gepotetik misolni koʻrib chiqamiz.

Mamlakatning barcha tijorat banklari va Markaziy bankni barcha xorijiy aktivlar va passivlar toʻplangan yagona bank deb tasavvur qilamiz. Pul taklifi esa naqd pul va depozitlardan iborat deb qaraymiz. Bunday gepotetik bankning passivida pul taklifining barcha komponentlari (odatda M₂ agregati), aktivida esa bank tizimining sof xorijiy aktivlari (aktivlar-passivlar, ya’ni xorijliklarning ularga boʻlgan barcha talablari soʻndirilgandan soʻng mamlakat ega boʻladigan aktivlar) va sof ichki aktivlar (yoki hukumatga, firmalarga va uy xoʻjaliklariga sof ichki kreditlar) jamlangan boʻladi.

Sof xorijiy aktivlar mamlakatning valyuta zaxiralariga mos keladi. Bunday holatda aktivlar va passivlarning tengligi shartini M=R_es +DS koʻrinishida yozishimiz mumkin. Bu tenglik pul taklifi ( bank tizimining majburiyati) valyuta rezervlari (sof xorijiy aktivlar) va bank tizimining ichki kreditlari yigʻindisiga tengligini anglatadi. Demak, pul taklifi ham ichki, ham tashqi omillarga bogʻliq .

Pul taklifining oʻzgarishini ΔM=ΔR_es +ΔDS koʻrinishida tasvirlash mumkin. Bu yerda ΔR_es toʻlov balansining taqchilligi yoki ortiqchaligiga mos keladi. Tashqi balansni tiklash, oʻz navbatida valyuta kursini saqlab turish zaruriyati xorijiy aktivlarni sotish va sotib olishni talab qiladi. Bu esa valyuta rezervlarining koʻpayishi yoki kamayishini keltirib chiqaradi. Lekin, rezervlarni sotish barobarida Markaziy Bank muomaladagi pulning bir qismini chiqarib oladi. Rezervlarni sotib olish bilan esa pul taklifi hajmini koʻpaytiradi. Shunday qilib, qayd qilingan valyuta kursi sharoitida M endogen oʻzgaruvchi boʻlib, toʻlov balansining yuzaga keladigan taqchilligi yoki ortiqchaligiga (ya’ni almashinuv resursini pasaytirish yoki koʻtarish borasidagi harakatlarga) bogʻliq boʻladi. Bunday sharoitda iqtisodiyotni rivojlantirish

prognozlari tuzilayotganda pulga talab iqtisodiy oʻsish va inflyatsiyaning maqsadli (rejadagi) koʻrsatkichlaridan kelib chiqib aniqlanadi. Pul taklifi esa sof xorijiy aktivlar va ichki kreditlar hajmiga bogʻlangan holda aniqlanadi. Sof xorijiy aktivlar toʻlov balansini tuzish prognozlaridan kelib chiqib aniqlanadi. Ichki kreditlar hajmi esa qoldiq prinsipida aniqlanadi hamda hukumat va xususiy sektor oʻrtasida taqsimlanadi. Xususiy sektorga ichki kreditlar miqdorini oʻzgartirish uchun pul-kredit siyosatining uchala usuli ham qoʻllaniladi.

Markaziy Bank toʻlov balansining iqtisodiyotdagi pul taklifiga ta’sirini valyuta rezervlari oʻzgarishini sterillash orqali neytrallashtirishi mumkin. Masalan, (toʻlov balansi taqchilligini yoki almashinuv kursi pasayishini bartaraf qilish maqsadlarida foydalanilishi natijasida) rezervlar qisqarganida Markaziy Bank ichki aktivlarni pul taklifi hajmi oʻzgarmasligini ta’minlaydigan darajada koʻpaytirishi mumkin.

Ya’ni: M=↓R_es +↑DS

Bunda u ochiq bozordagi operatsiyalar yoki pul-kredit siyosatining boshqa vositalaridan foydalanadi.

Ammo sterillash imkoniyatlari cheklangan. Agar toʻlov balansining taqchilligi uzoq vaqt saqlanib qolsa, uni bartaraf qilishga intilish valyuta rezervlarini tugab qolishiga olib kelishi mumkin. Bunday holatda, mamlakat, almashinuv kursining pasayish tendensiyasini bartaraf qilish hamda pulning xorijga oqib ketishini tugatish uchun yoki qayd etilgan kursdan voz kechishi, yoki pul massasining qisqarishiga yoʻl qoʻyib berishga majbur boʻladi. Toʻlov balansining barqaror ijobiy qoldigʻi sharoitida rezervlar hajmi shunchalik koʻp boʻlishi mumkinki, ichki kredit nolga teng boʻlib qoladi. Bu esa amalda mumkin boʻlmagan holatdir (banklar ichki kreditlarni kamaytirmasligi, balki nobank sektoridan pul qarz olishi zarur boʻladi).

Demak, hattoki sterillash ham pul massasini toʻlov balansi ta’siridan himoya qila olmaydi. Bu esa pul-kredit siyosatining ichki balansga ta’sirini keskin cheklab qoʻyadi.

Qayd qilingan valyuta kursi sharoitida byudjet-soliq siyosatining samaradorligi kapitalning mobilligiga toʻgʻridan-toʻgʻri bogʻliq. Davlat xarajatlarining koʻpayishi foiz stavkasining oʻsishini keltirib chiqaradi

(fond bozorida qarzga mablagʻ olib, davlat xususiy sektor foydalanadigan pul massasini kamaytiradi). Bu esa oʻz navbatida xorijdan kapital oqib kelishini ragʻbatlantiradi. Kapitalning yuqori mobilligi sharoitida davlat xarajatlarining koʻpayishi bilan bogʻliq savdo balansi taqchilligi kapital harakati schyotining musbat (ijobiy) qoldigʻi bilan amalda qoplanadi. Markaziy Bank esa yuzaga kelgan almashinuv kursining oʻsish tendensiyasini bartaraf qilish uchun xorijiy valyutani sotib olish va muomalaga milliy valyutani koʻp miqdorda chiqarishga, bu bilan esa pul taklifini oshirishga majbur boʻladi. Bu tadbir (davlat xarajatlarining oʻsishi bilan birgalikda) daromadlarning kengayishi uchun qoʻshimcha ragʻbat yaratadi.

Shunday qilib, qayd qilingan valyuta kursi sharoitida byudjet-soliq siyosati pul-kredit siyosatidan farqli ravishda daromad darajasiga, oʻz navbatida ichki muvozanatga muvaffaqiyatli ta’sir koʻrsata oladi. Taʼsir darajasi kapitalning mobilligi oʻsishi bilan ortib boradi.

4.