O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi toskent davlat iqtisodiyot universiteti

Gesiad  (m.a.8-7  asrlar)  ning  «Mehnat  va  qonunlar»  asarida  boylikning  kuchi, 

hokimiyati  aks  ettirilgan.  U  dehqonchilikni  ulug'laydi,  bu  sohada  qisman  qullar 

mehnati  ham  ishlatilgan.  U  davrda  oddiy  xalq  orasida  mehnat  ancha  qadrlangan. 

Qulchilik ofatining bosib kelayotganligidan xavfsiragan shoir go'yoki ilgari hukm 

surgan  «oltin  asr»,  ijtimoiy  jabr  va  og'ir  jismoniy  mehnatga  ehtiyoj  bo'lmagan 

davrni ham yoritgan.  

---

Miloddan  avvalgi  VII-VI  asrlarda  polis  (shahar)  sistemasi  shakllanib 

bo'lgach, qulchilik keng tus oladi, urug'chilik mulki xususiy mulkchilik tomonidan 

siqib  chiqariladi,  savdo,  sudxo'rlik  tez  rivojlanadi.  Solon  (m.a.  640/635-559  yy.) 

islohotlari pul xo'jaligining afzalligini ko'rsatib berdi (m.a. 594 y.). Islohot tufayli 

kulni  qarzga  berish  taqiqlandi.  Afinada  Perikl  (m.a.  444/443-429  yy.)  tomonidan 

olib  borilgan  ishlar  muhim  ahamiyat  kasb  etdi.  Qurilish,  hunarmandchilik,  savdo 

o'sdi.  Shu  davrda  fuqarolar  va  fuqaro  bo'lmagan  aholini  bir-biriga  qarama-qarshi 

qo'yadigan  qonunlar  qabul  qilindi.  Bu  ishlar  qullarni  hunarmandchilik  va  savdo 

sohalarida  beayov  ekspluatasiya  qilish,  savdo  va  pul  xo'jaligini  rivojlantirish 

hisobiga amalga oshirildi.  

Qulchilik  o'z  tabiatiga  ko'ra  insonga  yot,  u  majburiylikni  talab  etgan, 

oqibatda  ma'lum  davrdan  inqirozga  uchray  boshlagan.  Shu  davrda  iqtisodiy 

g'oyalar  tobora  reaksionlashib,  davlatni,  aristokratiyani  himoya  qilish,  natural 

xo'jalikni  yoqlash  yo'lini  tanlaydi,  ya'ni  sinfiy  xarakterga  ega  bo'la  boradi.  Bu 

yo'nalish Ksenofont (taxminan m.a. 430-354 yy.), Platon (Aflotun, taxminan m.a. 

427-347  yy.),  Aristotel  (Arastu,  m.a.  384-322  yy.)larning  iqtisodiy  qarashlarida 

yaqqol namoyon bo'ldi.  

«Ekonomiya» so'zi («oykonomiya»: - «oykos» - uy, xo'jalik va «nomos» - 

qonun,  qoida)  tom  ma'noda  uy  xo'jaligi  to'g'risida  qoida  mazmuniga  ega  bo'lib, 

Ksenofontning maxsus asarining sarlavhasi bo'lgan.  

Ksenofont  quldorlar  mafkurasining  himoyachisi  hisoblanadi,  qulchilikni 

tabiiy, ob'ektiv jarayon deb baholaydi, qul mehnatiga asoslangan natural xo'jalikni 

ulug'laydi.  U  ayniqsa  qishloq  xo'jaligi,  dehqonchilikni  farovonlik  manbai  deb 

bilgan. Dehqonchilik tufayli odamlar o'zlariga hayot uchun kerakli hamma narsani 

oladilar.  Dalada  ishlash  sog'liq  uchun  ham  foydali  (toza  havo), ham  iqtisodiy  naf 

keltiradi.  

U  rahbarlar  va  ijrochilar  mehnatini  farqlaydi.  Uningcha  ijrochilar  jismoniy 

mehnat  bilan  shug'ullanadilar.  Rahbarlar  mehnati  bilan  erkin  odamlar,  jismoniy 

mehnat bilan esa qullar band bo'lishlari kerak. Xo'jalik faoliyati davomida foydali 

buyumlar,  ya'ni  iste'mol  qiymatlari  yaratiladi.  Qadimgi  yunon  olimlari  ichida 

birinchi bo'lib, mehnat taqsimotining ahamiyatini tushundi, ko'proq, ortiqcha foyda 

olish, «xo'jalikni boyitish» uchun qullar talabini imkon boricha kamroq qondirishni 

tavsiya  etgan.  Mehnat  taqsimoti  bilan  bozor  kattaligi,  mahsulotning  almashuv 

qiymati  orasida  uzviy  bog'lanish  borligiga  e'tibor  bergan.  Pulning  muomala 

vositasidan tashqari, kapital sifatida jamg'arish funksiyasini ham tan olgan (pulning 

boshqa funksiyalari inkor etiladi).