Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

9.5. Xalqaro darajada boshqaruv. 

Tashqi  savdo,  agrar  siyosat  sohasida,  tijorat  va  fuqarolik  huquqi  (raqobat 

erkinligi,  monopoliya  va  shartnoma), soliq  huquqlarida  (soliq tizimining daromadga 

yaqinlashuvi,  mablag’ning  aylanib  turishiga  qarab  soliq  rejasini  belgilash,  EH 

mablag’iga  bevosita  badallar  tushumi)  Yevropa  qonunchilik  hujjatlari  milliy 

qonunlarni almashtira oladi. 

Biroq,  tashqi  bosqichda  tashqi  iqtisodiy  siyosatda  milliy  hukumat  quyidagi 

imkoniyatlarga ega: 

- 

uchinchi bir mamlakatning mollariga import ulushini kiritish; 

- 

birinchi  navbatda  to’qimachilik  va  elektron  mahsulotlar  tannarxi  ancha 

arzon  bo’lgan  mamlakatlar  (masalan,  Yaponiya,  Janubiy  Koreya)  bilan  «ixtiyoriy 

cheklangan eksport» shartnomalari tuzish; 

- 

sobiq mustamlaka mamlakatlar bilan alohida savdo munosabatlarini saqlab 

qolish. 

Yevropa  Hamjamiyatinig  komissiyasi  yagona  bozor  manfaatlarini  himoya 

qilishga harakat qiladi. Qandaydir milliy normativ aktlari EH huquqiga zid bo’lishiga 

yo’l quyilmaydi. Yana bir xususiyati - sub’ektlar tizimi faqat EH davlatlari - a’zolari 

bo’libgina qolmay, ularning fuqarolari hamdir. 

Yevropa  Ittifoqi  unga  a’zo  bo’lgan  mamlakatlarning  mablag’laridan 

(byudjetlaridan)  xoli  ravishda  o’zining  mustaqil  moliyaviy  vositalariga  ega.  EH 

mablag’larining  hajmi  bu  Hamjamiyatning  kengashi  va  Parlamenti  tomonidan 

aniqlanadi va tasdiqlanadi. 

Moliyaviy  faoliyatda  Hisob  Palatasi  muhim  rol’  o’ynaydi.  U  umumiy  moliya 

boshqaruvini  amalga  oshiradi.  EH  institutlarining  (masalan,  agrar  yo’nalish  va 

kafolatlanish  Yevropa  Fondi,  mintaqaviy  rivojlanish  Yevropa  Fondi,  Yevropa 

Ijtimoiy  Fondi)  turli  xildagi  jamg’armalar  va  mablag’lari  sarf-xarajatlari  ustidan 

nazorat  o’rnatadi.  Mazkur  fondlar  hisobidan  EH  siyosiy  tuzumining  turlicha 

                                                 

39

 Robbins Stephen P.Management / Stephen P. Robbins, Mary Coulter. — 11th ed. R5647 2012 . 72-bet. 

---

555 

 

yo’nalishlari:  agrar,  ijtimoiy,  mintaqaviy  siyosat,  energetika  va  shu  kabilar  tegishli 

mablag’lar bilan ta’minlanadi. Yevropa investitsion banki avtanom tashkilot sifatida 

EH ning kapital jamg’armasini qoplaydi, ular hisobidan esa mintaqaviy dasturlarga, 

energetikani  rivojlantirishga,  infratuzilmalarga  uzoq  muddatli  qarzlar  berish  va 

kafolatlash shartlari bilan tegishli mablag’lar ajratiladi. 

Tashqi  iqtisodiy  faoliyatda  Tsent  integratsion  g’oyalar  (tendentsiyalari) 

faqatgina G’arbiy Yevropada rivojlanmadi. O’xshash jarayonlar Shimoliy Amerikada 

ham  kuzatildi.  Shimoliy  Amerikaning  barcha  hududi  erkin  savdo  (NAFTA) 

to’g’risidagi  Shimoliy  Amerika  bitimlari  bilan  qamralgan  edi.  Binobarin,  davlatlar 

miqyosidagi  Amerika-  Kanada  erkin  savdo  bitimi  faqat  1988  yilda  tuzilgandi, 

Meksika esa unga 

1991 

yilda qo’shildi. Shimoliy Amerika iqtisodiyotining o’zaro hamkorlik va 

birlashganlik darajasi G’arbiy Yevropa iqtisodiyotidan qolishmaydi. 

Uzoq  vaqtlargacha  integratsion  loyihalar  korporatsion  tarmoqlar  darajasida 

nufuzli oqimda bo’lib, davlatlararo (davlatlar ustidan) boshqaruv bilan bog’lanmagan 

edi. 

Mazkur  mamlakatlarning  savdo-sotiq  sohasidagi  o’zaro  aloqalar,  kapitallari 

harakati  va  ishlab  chiqarishdagi  hamkorligi  haqida  quyidagi  ma’lumotlar  asosida 

xulosa chiqarish mumkin: 

1990  yillarning  boshlarida  AQSh  ga  Kanadaning  75-80%  (yoki  Kanadaning 

VNP  20%i)  eksporti  safarbar  etildi.  AQSh  uchun  Kanada  bozori  chet  elda  yuqori 

o’rinda  turadi.  Bevosita  xorijiy  sarmoyalar  ulushi  Amerikada  Kanadaga  nisbatan 

75%ni,  Kanadaning  Amerikaga  nisbatan  ulushi  esa  9%ni  tashkil  etadi.  Meksika 

davlati uchun AQSh bilan iqtisodiy aloqa o’rnatish hayotiy zaruratdir. 

1990  yillarning  boshlarida  AQSh  ga  Meksikaning  70%  eksporti  yuborildi,  u 

erdan  esa  65%  Meksika  importi  kelib  tushdi.  Ayni  vaqtda  Meksika  va  Kanada 

o’rtasida aloqalar taboro rivojlanib, savdo-sotiq, moliya va boshqa sohalarda o’zaro 

hamkorlik kuchaydi. 

Savdo erkinligi to’g’risidagi bitim o’zaro savdo-sotiq va kapital jamg’armalarni 

engillashtiradigan tadbirlar o’tkazish borasida tarifli va notarifli cheklanmalarni asta-

sekin  bartaraf  eta  boradi.  Bundan  tashqari,  mazkur  bitim  orqali  savdo-sotiqni 

boshqarishda  uning  qatnashchilari  o’rtasida  yuzaga  keladigan  ziddiyatlarni  bartaraf 

etish mo’ljallangan. 

Tinchokean  Hamjamiyati,  Yaponiya,  AQSh,  Kanada,  Avstraliya,  Yangi 

Zellandiya  kabi  rivojlangan  mamlakatlarni  hamda  Sharqiy  va  Osiyodagi  Janubiy  - 

Sharqiy  hududda  joylashgan  ko’pgina  mamlakatlarni  (shu  jumladan,  ASEAN 

mintaqaviy  guruhidagi  ishtirokchilarni),  shuningdek,  Xitoy  va  Okeaniyani 

birlashtiradi. 

Tinchokean  Hamjamiyati  mintaqaviy  guruhni  rasmiylashtirish  sifatida  endigina 

barqarorlashmoqda,  shu  sababli  unda  o’zaro  hamkorlik  sxemasini  yaratish  uchun 

samarali  izlanishlar  olib  borilmoqda,  mintaqaviy  guruh  esa  turli  bloklardan  tashkil 

topgan. Chunonchi, Indoneziya, Janubiy- Sharqiy Osiyo mamlakatlari assotsiyasiyasi, 

Malayziya, Flippin, Singapur, Tayland, Bruney davlatlarini birlashtirgan. 

---

556 

 

ASEAN 1967 yilda qaror topdi, faqat 1992 yilda uning qatnashchilari yaqin 15 

yil  mobaynida  asta-sekin  mahsulotlar  tannarxini  bosqichma-bosqich  kamaytira 

borishga  erishiladigan  mintaqaviy  savdo  erkinligi  zonasini  yaratishni  o’z  oldilariga 

vazifa  qilib  qo’ydilar.  ASEAN  mamlakatlarining  xo’jalik  sohasida  bir-biriga 

yaqinlashuvi  masalasiga  kelganda,  ularning  iqtisodiyotini  o’zaro  to’ldirib  borish, 

ichki mintaqaviy savdo-sotiqni tashkil etish borasidagi faoliyat jarayonlari hali keng 

ravishda rivojlanish yo’liga o’tganicha yo’q. 

Haqiqatdan  ham  ASEAN  mamlakatlarining  har  biri  Yaponiya,  AQSh  ,  hamda 

Osiyoning  yangi  sanoat  mamlakatlari  (Gongkong,  Janubiy  Koreya,  Tayvand) 

iqtisodiyoti bilan to’liq bog’langan. 

40

 

Osiyo-Tinchokean  savdosining  asosiy  qismi  (shu  jumladan,  ASEAN  ichida) 

Yaponiya,  AQSh  ,  Kanada,  Tayvand  va  Janubiy  Koreya  karporatsiyalarining 

joylardagi  mahalliy  filiallari  o’rtasidagi  tijoratga  to’g’ri  keladi.  Xitoyning  bu 

boradagi 

hisob-kitobi, 

ayniqsa, 

konfutsiya 

madaniyatiga 

uyg’unlashgan 

mamlakatlarga qaratilgandir. Yaponiya - AQSh , Kanada, Avstraliya o’zaro aloqalari 

muhim ahamiyatga ega. 

Shimoliy  Amerika  va  Osiyo-Tinchokean  birlashmalarining  modeli  G’arbiy 

Yevropanikidan  farqlanadi.  Agar  G’arbiy  Yevropada  iqtisodiy,  valyutali  siyosiy 

hamjihatlikka,  milliy  tuzilmalarni  shakllantirsh  va  mustahkamlashga  asoslangan 

yagona  bozorni  yaratish  yo’lidan  borilgan  bo’lsa,  Shimoliy  Amerika  va  Osiyo-

Tinchokean mintaqasida birlashish jarayonlari transnatsional korporatsiyalar faoliyati 

asosida anchagina mustahkam mikrodarajani qamraydi. 

Janubiy-Sharqiy  Osiyo  davlatlari  uyushmasi  (ASEAN).

 

Janubi-sharqiy  Osiyo 

davlatlari  uyushmasi  (ASEAN)  10  Janubi-Sharqiy  Osiyo  mamlakatlari  kasaba 

uyushmasi  bor.

 

(Qarang.  3-2  hisobida  ilova).  ASEAN  viloyati  1,5  trillion  AQSh  bu 

10 davlat bilan bir  qatorda  25 dollar bir kombinatsiyalangan yalpi  ichki  mahsulotga 

nisbatan ortiq 591 million aholiga ega, Xitoy, Yaponiya va Janubiy Koreya o'z ichiga 

ASEAN  +  3  deb  nomlangan  guruh  rahbarlari,  Biz  savdo  masalalarini  muhokama 

qilish  uchun  uchrashdi.

 

Bundan  tashqari,  Hindiston,  Avstraliya  va  Yangi  Zelandiya 

rahbarlari,  shuningdek,  ASEAN  +  3  bilan  savdo  muzokaralari  ishtirok  etdi.

 

16 

mamlakat savdo bloki yaratish bilan asosiy masala mintaqaviy integratsiya tomon har 

qanday  surish  yo'qligi  edi.

 

bir  kelishuvga  erishish  qaratildi  Osiyo  madaniyati 

qaramay,  "Eng  katta  muammo,  ba'zi  ASEAN  ishtirokchilari  davlat  manfaati  uchun 

qurbon  qilishga  tayyor  emas  edi,  deb."

 

Janubi-sharqiy  Osiyo  rahbarlari  yaqinroq 

mintaqaviy  integratsiya  iqtisodiy  o'sish  yordam  beradi,  deb  qabul  da  26,  ASEAN 

a'zolari orasida boyligi  muhim  farqlar  "milliy  standartlari hozirgacha biridan  chunki 

yagona  standartlarni  yaratish  qiyin".  Qildik

 

27  Shu  bilan  birga,  bu  mintaqadagi 

ko'plab  davlatlariga  salbiy  ta'sir  so'nggi  xalqaro  retsessiya,  olib  muammolar, 

integratsiya  erishish  katta  qiziqish  uyg'otdi.

 

Aslida,  Yanvar  1,  2010,  Xitoy  va 

ASEAN bu uyushmalari, erkin savdo tashqari u dunyodagi eng yirik savdo bloki 28 

uchdan  bir  qismini  qilish,  vor  erkin  savdo  bitimini  boshladi,  u  2015-yilda  bu  umid, 

ASEAN iqtisodiy Community tovarlar, malakali mehnat va kapital beradi tashkil a'zo 

                                                 

40

 Robbins Stephen P.Management / Stephen P. Robbins, Mary Coulter. — 11th ed. R5647 2012 . 74-bet. 

---

557 

 

davlatlar  o'rtasida  erkin  ko'chirish  uchun.

 

to'siq  va  qiyinchiliklarga  qaramay, 

mintaqaviy integratsiya davom tomon taraqqiy.

 

Bu maydoni ASEAN ortib bormoqda 

va  Osiyoning  boshqa  kasaba  uyushmalari  oxir-oqibat  NAFTA  va  YYevropa  Ittifoqi 

ham  ta'siri  bilan  raqobat  mumkin  ta'siri,  bo'ladi  global  tobora  muhim  ahamiyatga 

ega.

  

BOShQA  SAVDO  UYUSHMALARI.

 

Viloyat  kasaba  uyushmalari  va  boshqa 

sohalarda,  shuningdek,  butun  dunyo  bo'ylab  rivojlanib  kelgan.

 

Misol  uchun,  2002 

yilda  mavjud  keldi  53  mamlakatidan  kelgan  Afrika  Ittifoqi  (AB),  bir  fikr  bor  "bir, 

integratsiyalashgan  obod  va  tinch  Afrika  qurish."Ittifoqining  29  a'zosi  Afrika 

mamlakatlari  orasida  katta  birligini  erishish  uchun  iqtisodiy  rivojlantirish  rejasini 

yaratdik.

 

boshqa  kasaba  uyushmalari  a'zolari  sifatida,  bu  davlatlar  o'z  birlashmasi 

tomonidan,  iqtisodiy,  ijtimoiy,  madaniy  va  tijorat  foyda  olish  umid  qilamiz.

 

Afrika 

iqtisodiy ishlab chiqarish tez Misli rivojlanmoqda kabi hamkorlik, muhimroq bo'lishi 

mumkin  emas.

 

Yalpi  ichki  mahsulot  o'sishi  deb  o'sish  eng  mamlakatimizda  keladi, 

4,8  foiz,  Osiyoda  tashqarida  eng  yuqori  o'rtacha.

 

Bundan  tashqari,  Afrika 

"hukumatlari  sanoat  va  infratuzilmani  rivojlantirishga  doimo  kuralsızlaştırma  bilan 

siyosiy  barqarorlik  deyarli  misli  ko'rilmagan  davri."  tajribali  qildi

 

30  Besh  Sharqiy 

Afrika davlatlari - Burundi, Keniya, Ruanda, Tanzaniya va Uganda  - umumiy bozor 

Sharqiy  Afrika  Community  (TMM)  bu  shartnoma  muvofiq  .31,  mahsulotlar  tariflar 

holda chegaralari bo'ylab kotirovka mumkin deb nomlangan hosil qilgan.

 

uni amalga 

oshirish uchun vaqt o'tadi-da, keyingi qadam, TMM valyuta ittifoqi bo'ladi.Nihoyat, 

sakkiz  a'zo  davlatlar  (Hindiston,  Pokiston,  Shri  Lanka,  Bangladesh,  Butan,  Nepal, 

Maldiv  orollari  va  Afg'oniston)  tashkil  topgan  mintaqaviy  hamkorlik  (SAARC) 

uchun  Janubiy  Osiyo  uyushmasi,  boshqa  barcha  hududiy  kasaba  uyushmalari  kabi, 

2006.32 Uning maqsadi tariflari bartaraf boshladi tovarlar va xizmatlar erkin oqimini 

ruxsat berish kerak.

 

Oldingi muhokama xalqaro savdo, shuningdek tirik va ekanligini 

ko'rsatadi.

 

A'zo  davlatlar,  ularning  eng  yaxshi  mustahkamlash  va  ularning  iqtisodiy 

mavqeini  mustahkamlash,  iqtisodiy  va  global  jalb  u,  deb  ishonaman  qaerda 

mintaqaviy kasaba uyushmalari sohalarda rivojlantirish davom etmoqda.

 

mamlakatlar 

o'rtasida xalqaro savdo Xalqaro savdo mexanizmlari faqat o'z sodir bo'lmagan.

 

savdo 

masalalari  bor,  chunki,  xalqaro  savdo  tizimlari  savdo  faol  va  samarali  davom 

etmoqda  ta'minlash.

 

Albatta,  globallashuv  dalillardan  biridir  -  davlatlar  bir-biriga 

bog'liqligini  -  ya'ni,  yaxshi  yoki  yomon  bo'lsin  boshqalarga  ta'sir  qilishi 

mumkin.

 

Misol  uchun,  2008-yilda  Qo'shma  Shtatlarda  boshladi  moliyaviy  inqiroz 

tailspin  jahon  iqtisodiyoti  tashladi.

 

narsalar  shubhali  nazoratsiz  o'sib  bo'lsa-da,  u 

butunlay vayron emas.Nima uchun?

 

hukumat aralashuvi va savdo-sotiq va moliyaviy 

mexanizmlari sifatida potentsial inqirozni oldini olish uchun.