Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

2 – jadval. Korxona salohiyati qobiliyati konturining matritsasi 

           

Indikatorlar 

 

 

 

 

 

 

Korxona 

salohiyati 

raqobotbardoshlig

i darajasi 

KR 

KT 

KE 

KD 

KU 

1 

2 

3 

4 

5 

nisbi

y 

birlik 

ballar  nisbi

y 

birlik 

ballar  nisbi

y 

birlik 

ballar  nisbi

y 

birlik 

ballar  nisbi

y 

birlik 

ballar 

1.Jahon 

etakchiligi 

KR1 

KR1

b 

KT1 

KT1

b 

KE1 

KE1

b 

KD1 

KD1

b 

KU1 

KU1

b 

2.Jahon 

standartlari 

KR2 

KR2

b 

KT2 

KT2

b 

KE2 

KE2

b 

KD2 

KD2

b 

KU2 

KU2

b 

3.Xalq xo’jaligi 

etakchiligi 

KR3 

KR3

b 

KT3 

KT3

b 

KE3 

KE3

b 

KD3 

KD3

b 

KU3 

KU3

b 

4.Xalq xo’jaligi 

standarti 

KR4 

KR4

b 

KT4 

KT4

b 

KE4 

KE4

b 

KD4 

KD4

b 

KU4 

KU4

b 

5.Sohaviy 

yetakchilik 

KR5 

KR5

b 

KT5 

KT5

b 

KE5 

KE5

b 

KD5 

KD5

b  

KU5 

KU5

b 

6.Sohaviy 

standart 

KR6 

KR6

b 

KT6 

KT6

b 

KE6 

KE6

b 

KD6 

KD6

b 

KU6 

KU6

b 

7.Chegaraviy 

daraja 

KR7 

KR7

b 

KT7 

KT7

b 

KE7 

KE7

b 

KD7 

KD7

b 

KU7 

KU7

b 

8.Korxona 

KR8 

KR8

b 

KT8 

KT8

b 

KE8 

KE8

b 

KD8 

KD8

b 

KU8 

KU8

b 

 

3 – jadval. Korxona salohiyatining rezervlari va yo’qotishlari 

Indikatorla

r 

 

 

 

Korxona 

salohiyatin

ing 

yoqotishlar

KR 

KT 

KE 

KD 

KU 

Barcha 

rezervlar 

va 

yo’qotis

hlar 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

Nisb

iy 

birli

ballar  Nisb

iy 

birli

ballar  Nisb

iy 

birli

ballar  Nisb

iy 

birli

ballar  Nisb

iy 

birli

ballar  ballar 

---

547 

 

i va 

rezervlari 

k 

k 

k 

k 

k 

REZERVL

AR 

 

1.Jahon 

etakchiligi 

RK

R1 

RKR

1b 

RKT

1 

RKT

1b 

RKE

1 

RKE

1b 

RK

D1 

RKD

1b 

RK

U1 

RKU

1b 

R1b 

2.Jahon 

standarti 

RK

R2 

RKR

2b 

RKT

2 

RKT

2b 

RKE

2 

RKE

2b 

RK

D2 

RKD

2b 

RK

U2 

RKU

2b 

R2b 

3. Xalq 

xo’jaligi 

etakchiligi 

RK

R3 

RKR

3b 

RKT

3 

RKT

3b 

RKE

3 

RKE

3b 

RK

D3 

RKD

3b 

RK

U3 

RKU

3b 

R3b 

4. Xalq 

xo’jaligi 

standarti 

RK

R4 

RKR

4b 

RKT

4 

RKT

4b 

RKE

4 

RKE

4b 

RK

D4 

RKD

4b 

RK

U4 

RKU

4b 

R4b 

5.Sohaviy 

yetakchilik 

RK

R5 

RKR

5b 

RKT

5 

RKT

5b 

RKE

5 

RKE

5b 

RK

D5 

RKD

5b 

RK

U5 

RKU

5b 

R5b 

 

bu  yerda    t  –sarmoyadan  samara  olish  va  investitsiyalar  kiritish  vaqti.  Shunda 

jadvalni  qurish  mumkin.  U  ustivor  tadbirlarni  tanlash  mantiqini  –  salohiyat 

raqobatbardoshligini  oshirish  bo’yicha  korxona  strategiyasining  asoslarini  ishlab 

chiqilishini aks ettiradi. 

4 – jadval. Salohiyatning raqobatbardoshligini oshirish bo’yicha  strategiyani 

tanlash (jahon etakchiligi darajasi uchun) 

Maqsadga 

erishish 

uchun mab- 

lag’lar va 

resurslar 

Indikatorlar 

Investi- 

tsiyalar 

(I) 

Vaqt 

(t) 

Iqti. 

Samara 

(Ef) 

Samaradorlikning 

integral koeffitsienti 

(NKint) 

Ustivorliklar 

(firmaning 

straregiyasi) 

1.RKR1 

2.RKT1 

3.RKE1 

4.RKD1 

5.RKU1 

Ikr 

Ikt 

Ike 

Ikd 

Iku 

tip 

1kt 

tie 

1>d 

tny 

Efkr 

Efkt 

Efke 

Efkd 

Efku 

K1int 

K2int 

K3int 

K4int 

K5int 

5 

3 

1 

4 

2 

                       

Har  bir  korxona  tavakkalchilikning  o’zi  engib  o’tishi  mumkin  bo’lgan 

“planka”sini  tanlaydi.  Biznesda  ham  jizzakilik  va  ham  ortiqcha    kamtarlik  qarama 

qarshidir.  Korxona  rezervlarining  bir  qismini  safarbar  qilishga    harakat  qilib, 

“o’rtacha”  holatga  da’vogarlik  qilishi  mumkin.  Faraz  qilamizki,  K3int  >  K5int  > 

K2int  >  K4  int>  K1int.  Bunda  5.5  –  jadvalnig  5  –  ustunidagi  raqamlash  korxona 

salohiyati  raqobatbardoshligini  oshirishning  silliqlanishi  (  navbatiyligi)ni  beradi. 

Dastavval  KD, keyin  KU  va  keyin  esa  KE  va  h.k. indikatorining darajasini  oshirish 

bo’yicha ishni o’tkazish maqsadga muvofiqdir. Agar barchasiga birdaniga kirishilsa, 

unda  u  yoki bu darajadagi  raqobat  kurashida  mutahkam  o’rinni  egallashga  kuch va 

vaqt  etmay  qolishi  mumkin.  Nimanidir  belgilangan  narsani  tanlab  olib,  korxona 

---

548 

 

sinergetik samarani, ya’ni qo’shimcha foydani olishi mumkin, chunki yaxshi o’ylab 

ko’rilgan  tadbirlar  majmuasi  barcha  qolgan  indikatorlarga  ijobiy  ta’sir  ko’rsatishi 

mumkin.  Bu  raqobatbardoshlik  matritsasi  elementlarini  bundan  keyingi  yangitdan 

ko’rib  chiqish  va  hisoblashlar  va  baholashlarning  butun  majmuasini  yangilashni 

taqazo qiladi. 

Ko’rsatib o’tilgan tahlilni rezervlar, yo’qotishlar va samaradorlik- ning integral 

koeffitsienti dinamikasini o’rganish bilan to’ldirish darkor( 6 - jadval).  

Korxona  salohiyati  raqobatbardoshligini oshirish sohasidagi  muvaffaqiyatning 

koeffitsienti (Kus) deb quyidagi formulani hisoblash mumkin: 

Kus = TKint – TP    max              TR 

5 – jadval. Korxona salohiyati samaradorligi rezervlari, yo’qotishlari va integral 

koeffitsienti balli baholarining dinamikasi 

Rezervlar, yo’qotishlar, 

samaradorlik 

 

 

 

 

 

 

 

 

t1 

t2 

t3 

… 

t1 

… 

tp 

1.Rezervlarning 

o’zgarishi sur’atlari 

TR1 

TR1 

TR1 

 

TR1 

 

TR1 

2.Yo’qotishlarning 

o’zgarishi sur’atlari 

TP1 

TP1 

TP1 

 

TP1 

 

TP1 

3.korxona salohiyati 

samaradorligi integral 

koeffitsientining 

o’zgarishi sur’atlari  

TK1int 

TK1int 

TK1int 

 

TK1int 

 

TK1int 

Eng  yaxshisi  yo’qotishlar  dinamikasi  nolga  qadar  keskin  pasayishi, 

samaradorlikning integral koeffitsienti o’zgarishlar sur’atlari to’g’ri chizig’i (TKint) 

esa  ular  bir  birlariga  nisbatan  etarlicha  yaqinroq  joylashishlaridagi  rezervlar 

o’zgarishlari  sur’atlari  to’g’ri  chiziqlaridan  yuqoriroqdaligidir.  Ya’ni  eng  katta 

muvaffaqiyatga  TP=  0,  TKint>  TR  bo’lgan  holda  erishiladi.  Bu  shuni  bildiradiki, 

korxona  agar  raqobatning  u  yoki  bu  darajasidagi  etakchilariga  emas,  tenglar 

o’rtasidagi  eng  yaxshilarga  qarab  shiddat  bilan  harakatlanadi.  Buni  quyidagicha 

namoyish qilish mumkin: 

 

 

 

 

 

 

 

1 – rasm. Raqobat muvaffaqiyatining “o’qlari”. 

Korxona  salohiyati  raqobatbardoshligi  va  bozor  foydaliligini    baholashning  biz 

tomonimizdan  taklif  qilingan  metodikasi  yagona  va  universal  emas.  Bunday 

metodikalarning  eng  turli  tuman  variantlari  bo’lishi  mumkin.  U  aniq  detallarni, 

korxona  iqtisodiyotining  nozik  tomonlarini  hisobga  olishi,  ammo  shuning  bilan  bir 

vaqtda  o’z  ichiga  umumiy  qabul  qilingan  indikatorlarni,  salohiyatning 

ko’rsatkichlarini va bozor jarayonlarini olishi kerak.   

1. Korxona qudratini belgilovchi omillar: 

vaqt (t) 

---

549 

 



  Korxona qudratini belgilovchi omillar: 



  Mahsulot sifati; 



  Korxona imidji; 



  Raqobatbardoshlik; 



  Hamkorlar bilan aloqadagi mavqening yuqoriligi; 



 

Innovatsion texnologiya va texnika bilan  ta’minlanganlik darajasi. 

Korxonalar boshqaruvi uning pul bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘rsatkichlari tahliliga 

asoslangan.  Ammo  bunday  yondashish  korxona  faoliyatidagi  boshqa  muhim 

tomonlarini  ochib  berolmaydi.  Amerikalik  olimlar  R.  Kaplan  va  D.  Norton  1990-

yillarda  12  ta  yirik  kompaniya  xo‘jalik  faoliyatining  pul  bilan  bog‘liq  bo‘lmagan 

ko‘rsatkichlarini  ham  hisobga  oladigan  natijalarni  baholash  tizimini  o‘rgandilar  va 

ko‘rsatkichlarning muvofiqlashgan tizimining konsepsiyasini yaratdilar. 

Bunday  yangi  tizim  korxonaning  pul  bilan  bog‘liq  ko‘rsatkichlarini  uning 

boshqa  turdagi  ko‘rsatkichlari  bilan  bog‘lashga  yo‘naltirilgan,  boshqaruv  tizimi 

ko‘rsatkichlariga  aylantirish  masalalari  hal  qilingan.  Buning  uchun  korxonaning 

erishgan  ko‘rsatkichlarini  kelajakdagi  olinishi  mumkin  bo‘lgan  natijalar  bilan 

bog‘lash  zarur  bo‘ldi.  Ko‘rsatkichlarning  muvofiqlashtirilgan  bunday  tizimi  avval 

korxona  darajasida,  keyinchalik  korxonaning  bo‘limlari  va  hatto  alohida  xodimlari 

darajasidagi boshqaruv tizimiga  aylandi va  1999-yildan boshlab  dunyoning 300 dan 

ortiq (AQSH, Kanada, Germaniya, Shveytsariya) korxonalarida tatbiq etila boshladi. 

Banklar  esa  (Dentche  Bank)  bu  tizimni  o‘zining  hisobotiga  indikator  sifatida 

kiritdilar. 

Iqtisodiy, ijtimoiy axborotlarni qayta ishlashdagi bu yangi yondashuvni nafaqat 

korxonalarning ko‘rsatkichlari tizimi sifatida, balki loyihalar  boshqaruvining hamma 

tomonlarini  qamrab  olgan  tizim  deb  ham  qaralishi  lozim.  P.  Xorvatning  fikricha, 

axborotlarni yig‘ish, tahlil qilish va baholash, ko‘rsatkichlarning muvofiqlashtirilgan 

tizimida  katta  rol  o‘ynaydi,  hozirgi  kunda  dunyoning  kompyuter  dasturlarini  ishlab 

chiqish bo‘yicha eng kuchli kompaniyalari shu maqsadlar uchun dasturiy vositalarini 

yaratish bo‘yicha ish olib borishmoqda. 

Ammo  R.  Kaplanning  tan  olishicha,  bu  nazariya  takomil  emas,  chunki  bunda 

eng  asosiy  narsa  –  baholash  vositasi  yo‘q.  R.  Kaplanning  yuqorida  ta’qidlangan 

usulini  innovatsiya  loyihalariga  moslashtirilgan  holda  qo‘llash  maqsadida  quyidagi 

chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqildi: 



 

ilmiy  ishlab  chiqarish  va  kichik  innovatsiya  korxonalarining  ko‘rsatkichlari 

majmuasini ishlab chiqish; 



 

ko‘rsatkichlarni  tashkilotning  strategik  maqsadlari,  vazifalari  bilan  uzviy 

bog‘liqligini taminlash, ularni ko‘p funksiyali indikatorlarga o‘tkazish, 



 

ularning o‘lchov birliklarini aniqlash: 



 

korxonaning  ilmiy  faoliyati  ko‘rsatkichlarining  muvofiqlashtirilgan  tizimini 

ishlab  chiqish,  ko‘rsatkichlararo  bog‘liqlik  darajasini  aniqlash,  ularni  statistik  – 

matematik  qayta  ishlash  formulalarini  hisoblash,  baholash  va  boshqarish  bo‘yicha 

dasturiy vositalarini yaratish; 

---

550 

 



 

loyiha  rivojlanishining  qisqa  va  uzoq  muddatga  mo‘ljallangan  immitatsion 

modelini yaratish; 



  qaror qabul qilish jarayonini amalga oshirish – loyihaning amaliy natijalarini 

kompyuterda olingan natijalar bilan solishtirish, xatoliklarni tahlil qilish. 

Quyida  axborotlarni  miqdoriy  tahlil  qilish,  agregatsiyalash  usuliga  asoslangan 

korxonalarni 

innovatsiya 

faolligini, 

ilmiy-amaliy 

salohiyatini 

o‘rganish 

metodologiyasi keltirilgan. 

Korxonalarning  ilmiy-texnik  salohiyati  –  bu  korxonaning  yangi  texnika  va 

texnologiyalarni  joriy  etishga,  modernizatsiyalashga  yo‘naltirilgan  ilmiy,  ishlab 

chiqarish  va  axborot  zaxiralarining  majmuasidir.  Bundan  tashqari  korxona  quvvati 

ham  uning  qudratini  belgilovchi  asosiy  omillardan  biridir.  Korxona  quvvati  asosiy 

ishlab  chiqarish  fondlari  tarkibidagi  kuch  beruvchi  va  ishchi  mashinalarning 

miqdoriga, salmog’iga, ularning unumdorlik darajasiga bog’liq bo’ladi.