O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo – texnologiya instituti “tasdiqlayman”

Nazorat savollari 
1. Laboratoriya ishini qilishdan maqsad. 
2. Tajribada qanday reaktiv va qaysi turdagi asbob-uskunalardan
foydalaniladi? 
3. Katalizator strukturasi aniqlovchi ko’rsatkichlari
4. Hosil bo’lgan katalizatorni qo’llashdan avval necha soat qizdiriladi? 
5. Katalizator zaxarlanish turlari va ularga qanday birikmalar kiradi?
6. Oksidli katalizatorlar tayyorlash usuli. 
7. Katalizatorning tezlashtiruvchi ta’siri.

---

11

8. Sanoat katalizatorlariga qo’yiladigan talablar

4-LABORATORIYa IShI 

GIDROTOZALASh JARAYoNIDA KATALIZATOR TAShUVChI 

SIFATIDA QO’LLANILADIGAN ALYuMINIY

OKSIDINI TAYYoRLASh USULI 

Kerakli reaktivlar, idishlar, asbob va uskunalari: 
natriy alyuminat; 
azot kislotasi;
distillangan suv; 
quritish shkafi;
mufel pechi 


Ishdan maqsad: gidrotozalash jarayonida katalizator tashuvchi sifatida
qo’llaniladigan alyuminiy oksidini tayyorlash.


Ish yuzasidan nazariy ma’lumotlar:
Alyuminiy oksidining barcha 
poliamorf ko’rinishidagi turlari ichida korund mustahkam strukturaga ega va
kimyoviy barqarordir. 
γ - Al

2
O

3

alyuminiy oksidining kimyoviy aktiv formasidir.

Past temperaturada olingan 
γ - Al
2
O

3
ni kislota va ishqorlar bilan 

reaktsiyaga kirishish tezligi, 3 mol suvli alyuminiy oksidi – gidrargillitga
o’xshaydi. Shuni e’tirof etish kerakki, glinozemni va uni gidratlarini kimyoviy 
xususiyatlari, ularni hosil bo’lish sharoitiga bog’liq.
Alyuminiy gidrooksidini barqaror formalari – gidrargillit, bemit, diasporlar 
500
o

S dan yuqori temperaturada 

γ - Al
2

O

3
ga va

α - Al
2
O

3
ga aylanadi (700 – 

1000
o

S). 

Keyingi paytlarda alyuminiy gidrooksidini yuqori temperaturadagi fazoviy
o’zgarishlari o’rganilib 
α - Al
2

O

3
dan tashqari yana 6 ta turi aniqlangan. Ilgari 
bu turdagi alyuminiy oksidini
γ - Al

2
O

3

deb kelinar edi.

α−,θ−,µ−,δ−,γ−,χ− va η− Al
2
O

3

Bu hosil bo’lgan har bir xildagi alyuminiy oksidni barqaror turining 

temperatura chegarasi
η - Al

2
O

3

dan
α - Al

2
O
3

ga qarab o’zgaradi.

Alyuminiy eritmasidan cho’ktirib olingan gidrargillit, shu eritmadan 
karbonizatsiya usuli bilan tez cho’ktirib olingan (40
o
S) bayerit, gidrarillitdan 

olingan bemitlarni qizdirilganda alyuminiy oksidni har xil shakllari olingan.

Gidrargillit 
→ bemit → X→ γ → µ → θ → α - Al
2
O

3
Bayerit 

→ bemit → η → θ → α - Al

2
O

3

---

12

Bemit
→ γ → δ → θ → α - Al
2
O

3

Diaspor

→ α - Al
2
O

3
Braun, Klark, Elliot yuqorida keltirilgan o’zgarishlarni tasdiqlab 4 – 

gidratni parchalanishini umumiy chizmasini berdilar.

(yaxshi kristallar) (yomon kristallar) 

Boshlang’ich xom ashyoda ishqorni miqdori yuqori bo’lsa, hamma fazoviy

o’zgarishlar sekinlashadi. 
Alyuminiy oksidini tabiiy birikmalarini aktivligi gidrargillit (Al
2
O

3
*

3H
2
O; d = 2,3 – 2,4 g/sm

3
, boksitlar tarkibiga kiradi) 

→ bemit (Al
2
O

3
* 3H

2
O;

d = 3,01 g/sm

3
) va diasporga (d - Al

2
O

3

; d = 3.5 g/sm

3
) qarab pasayib boradi. 

Sanoatda suvsiz glinazemni olishni eng rivojlangan usuli Bayer usulidir.

Bu usulda boksitdan ishqor eritmasi bilan alyuminat natriy olinadi va alyuminat 
natriydan alyuminiy gidrooksidi cho’ktiriladi. 1200
0
S da qizdirilib undan suvsiz 

texnik glinazem olinadi, u asosan

γ - Al

2
O

3

dan tashkil topgan bo’ladi.

1. Al
2
O

3

+ NaOH
→ Na

2
O * Al

2
O
3

* nH
2

O

Na
2

O*Al

2
O

3

* H
2

O + 2HNO

3
→ Al

2
O

3

* H
2

O + NaNO

3
+ 2H

2
O
1. Na

2
OAl

2
O
3

* nH
2

O 

→ NaOH + Al(OH)

3

2. Al
2

O

3
+ H

2
SO
4

→ Al

2
(SO

4
)

3

+ H
2

O

Al
2

(SO

4
)

3

+ NaOH
→ Na

2
SO

4
+ Al(OH)

3

pH= 9.5-10.5 

Tayyor glinazemni sifati olingan gidratni tozaligiga bog’liq bo’lib, har xil

qo’shimchalarni, SiO
2
, Fe

2
O

3

, Na
2

O glinazemdagi miqdori bilan aniq-lanadi. 

Gidratni sifati esa alyuminat eritmalarini tozaligiga bog’liqdir. Alyuminiy

eritmasi qancha toza bo’lsa, hosil bo’lgan gidrat shuncha toza bo’ladi. Gidratni 
karbonizatsiya usuli bilan olinganda yuqori sifatli gidrat olish mumkin.
Alyuminat eritmasini karbonat angidrid gazi bilan to’yintirilganda, undan 
Al(OH)
3

cho’kma tushadi. 

NaAlO
2

+ H

2
O

2


СО
Al(OH)

3
+ NaOH

NaOH + CO
2

→ Na
2

CO

3
+ H

2
O yoki

2NaAlO
2

+ CO

2
+ 3H

2
O = 2Al(OH)
3
+ Na

2
CO

3
Lilev fikricha: 2NaOH + H

2
CO

3

= Na
2

CO

3
+ 2N

2
O
2NaAlO

2
+ H

2
CO
3

+ 2N
2

O = Na

2
CO

3

+ 2Al(OH)

3