O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

 
12.3. Investitsiyalar: manbalari, baholash va samaradorlik 
Iqtisodiy va moliyaviy vaziyatni sog'lomlashtirish uchun jamg‘armalarning 
ichki kapital qo'yilmalar va xorijiy investitsiyalami jalb qilish sifatida real 
investitsiyalarga aylantirilishini hamda ulardan samarali foydalanishni ta’minlash 
muhim hisoblanadi. Xalqaro amaliyotni o'rganish shundan dalolat beradiki, 
investitsion loyihalarni moliyaviy tahlil qilish sohasida ularni realizatsiya 
qilishning maqsadga muvofiqligini asoslash, ekspertizalar o'tkazishning roli o'sib 
borayapti. Bu muammoni hal etish xalqaro andazalarining mujassamlashgan 
shakllari YuNIDO metodikasida o'z aksini topgan. Biroq har bir mamlakat 
iqtisodiyotining o'ziga xos xususiyatiari bu metodikada mavjud boigan an’anaviy 
yondashuvlardan to'g'ridanto'g'ri nusxa olishga imkon bermaydi va shuning uchun 
ham ularni har bir mamlakatning xo'jalik sharoitlariga moslashtirish kerak. Bunda 
joylashtiriladigan (quyila—digan) mablag'laming qoplanishi va avanslashtirilgan 
kapitalga investor tomonidan talab qilinadigan daromad normasini olish bo'yicha 
investitsion takliflarni sifati jihatidan ekspertiza qilish muhimdir. Ana shu 
yo'nalishda investitsion loyihalarni texnik-iqtisodiy jihatidan asoslash, qarz 
oluvchining moliyaviy ahvoli va uning raqobatbardoshligi, shuningdek vakolatli 
bankning 
kafolatini 
xarakterlaydigan 
tegishli 
ekspert 

---

150 
xulosalariga baho berishning ahamiyati ortadi. 
Xorijiy bank bilan kredit bitimini tuzishda, eng avvalo, toiovlarning o'z 
vaqtida amalga oshirilishini ta’minlash kerak. Odatda, XYuS kredit bo'yicha 
quyidagi to'lovlarni amalga oshiradi: 
• bitim summasining 15%idan kam bo'lmagan avans toiovlarining birlamchi 
(boshlang'ich) badali (o'zlashtirish boshlangunga qadar) — kredit bitimi 
tuzilgandan keyin bir oy ichida; 
• sug'urta badali — sug'urta riskini baholashga nisbatan 3%dan 
kam bo'lmagan miqdorda;
• xizmat ko'rsatuvchi banklaiga komission to'lovlar — kreditning 
o'zlashtirilmagan 
qoldig'iga 
komissiya, 
kreditni 
tashkil 
qilish 
uchun 
haq, xorijiy sug'urta agentliklarida qayd etilganligi uchun haq. 
Xorijiy 
firmalar 
bilan 
hamkorlikdagi 
investitsion 
loyihalarni 
o'zlashtirish 
davrida 
birinchi 
bosqichda 
foiz 
va 
mamlakat 
banklari 
tomonidan 
operatsion 
xarajatlar 
bo'yicha 
to'lovlar 
amalga 
oshiriladi. 
Qaytarishda 
esa 
(to'liq 
o'zlashtirilganidan 
so'ng) 
qarzning 
asosiy 
summasi 
(xorijiy 
bankning 
grafigiga 
muvofiq 
ravishda) 
o'tkaziladi 
va 
foizlar 
bo'yicha 
to'lovlar 
to'lanadi. 
Taqdim 
etilgan 
takliflarni 
realizatsiya 
qilish 
mexanizmi, 
bir 
tomondan, 
xorijiy 
investitsion 
kreditlarni 
oluvchilarning 
tarkibini 
optimallashtirishga 
xizmat 
qiladi 
va 
ikkinchi 
tomondan 
esa, 
ulardan 
maqsadli 
foydalanish 
ustidan 
ta’sirchan 
nazorat 
bo'lishini 
ta’minlaydi. 
Investitsiyalash—tirishning 
natijaliligini 
oshirish 
uchun 
investitsion 
loyihalarni, 
shu 
jumladan 
xorijiy 
kredit 
liniyalariga 
qo'shish 
uchun 
ham, 
tanlab 
olish 
tartibi 
tartibga 
keltirilmog'i 
lozim. 
XYuS 
va 
tashkilotlaming 
arizalarini 
ulaming 
asoslanganligi 
bo'yicha 
xulosalar 
uchun 
tarmoq, 
korporativ 
va mintaqaviy darajalarda qayta ishlab chiqish muhim hisoblanadi. 
Tanlovning 
joriy 
etilishi 
bitimning 
eng 
yaxshi 
shartlarini 
— 
mamlakat 
XYuSlarining 
iqtisodiy 
manfaatlariga 
to'liq 
javob 
beradigan 
mahsulotni 
tanlash 
— 
qo'lga 
kiritishga 
imkon 
beradi. 

---

151 
Hukumat 
kafolati 
ostida 
jalb 
qilinadigan 
xorijiy 
kreditlar 
hisobidan 
moliyalashtirish 
uchun 
innovatsion 
loyihalarni 
tanlashda 
asosiy 
mezonlarning quyidagi tizimidan foydalanish maqsadga muvofiq: 
• iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligi va qarz oluvchining 
birlamchi (boshlang'ich) badalni to'lash bo'yicha moliyaviy imkoniyati; 
• texnik va texnologik ahvoli; 
• tijoriy samaradorligi va valyutaviy qoplanuvchanligi; 
• huquqiy ta’minlanganligi va ekologik xavfsizligi. 
Hukumat 
kafolati 
ostida 
jalb 
qilinadigan 
xorijiy 
kreditlar 
bo'yicha 
moliyalashtirishga 
qabul 
qilinadigan 
loyihalar 
manfaatdor 
vazirliklar 
va 
idoralar, 
mintaqaviy 
ma’muriy 
organlar, 
XYuSlar, 
tashkilotlar 
va 
banklarning 
roziligi 
bo'yicha 
shakllanadigan 
ustuvor 
investitsion loyihalar ro'yxatiga kiritilgan bo'lmog'i darkor. 
Investitsion loyihani texnik-iqtisodiy, iqtisodiy, huquqiy va tashkiliy jihatdan 
asoslashda ob’ektiv moliyaviy tahlil muhim ahamiyatga ega. Loyihani ishlab 
chiqarish 
jarayoni 
g'oyaning 
paydo 
bo'lgan vaqtidan XYuS ishga tushirilgunga va quwatlar o'zlashtirilgunga qadar uch 
bosqichdan iborat bo'ladi: 
• tayyorgarlik ko'rish bosqichi; 
• investitsion bosqich; 
• operatsion bosqich 
Yuqoridagi bosqichlarning har biri bir necha quyi bosqichlardan 
iborat 
bo'lib, 
ularda 
turli-tuman 
tadqiqot, 
konsultatsion, 
texnik 
va 
sanoat 
ishlari 
amalga 
oshiriladi, 
loyiha 
siklining 
har 
bir 
bosqichi 
esa o'zaro bir-biri bilan bog'langandir.