Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkеnt moliya instituti

 
5.2. Hosilaviy qimmatli qogʻozlarning rivojlanish tarixi 
Hosilaviy qimmatli qogʻozlar  haqidagi dastlabki  fikrlar XVI–XVII asrlarga 
borib  taqaladi.  Hozirgi  zamonaviy  hosilaviy  qimmatli  qogʻozlarning  oʻtmishdagi 
prototiplari  boʻlib  qishloq  xoʻjaligi  mahsulotlari  boʻyicha  tuzilgan  shartnomalar 
hisoblanadi.  Lekin  ayrim  maʼlumotlarga  koʻra  hosilaviy  qimmatli  qogʻozlarga 
oʻxshash instrumentlar ancha ilgari davrlarda ham mavjud boʻlgan. Shunday fikrlar 
ham borki, ularga koʻra hosilaviy qimmatli qogʻozlarning oʻtmishdagi prototiplari 
yozuv  kashf  etilishi  bilan  paydo  boʻlgan  (Mesopotamiya,  eramizgacha  IV  ming 
yillik)
12
. 
Quyida  qisqacha  keltirilgan  tarixiy  maʼlumotlar  orqali  hosilaviy  qimmatli 
qogʻozlarning  koʻp  asrlik  rivolanishi  va  qoʻllanilishi  haqida  tasavvurga  ega 
boʻlishimiz mumkin.  
Jumladan,  XVII  asr  30-yillarining  oxirida  Gollandiya  va  Angliyada  lola 
oʻsimligini oʻstirish va bunda ularning piyozlariga boʻlgan talab juda keskin ortib 
ketadi.  Amsterdamda  esa  XVII  asrning  boshlaridayoq  ular  boʻyicha  opsionlar 
savdosi  amalga  oshirilishi  yoʻlga  qoʻyilgan  edi,  30-yillarga  kelib  esa  Angliyadagi 
                                                
10
Frederic S.Mishkin, Stanley G.Eakins. Financial markets and Institutions – USA: Prentice Hall, Pearson 
Education, 2012. – p. 590
 
11
Буренин А. Н. Рынок ценных бумаг и производных финансовых инструментов:Учебное пособие. – М.: 1 
Федеративная Книготорговая Компания, 1998. –166,167 с.
 
12
WeberE.J. 
AShortHistoryofDerivativeMarkets.UniversityofWesternAustralia,2008.р.6URL:http://www.uwa.edu.au/__data/ass
ets/pdf_file/0003/94260/08_10_Weber.pdf.
 

---

58 
 
Qirollik  birjasida  forvard  shartnomalari  ham  paydo  boʻldi.  Lola  oʻsimligining 
piyozlari uchun tuzilgan shartnomalardan koʻrilayotgan daromadlarning oʻsishi va 
savdoning  rivojlanishidan  soʻng  1636-1637  yillarda  bozorda  keskin  pasayish 
kuzatildi
13
. 
XVII  asrning  50-yillarida  tarixdagi  dastlabki  fyucherslar  bilan  amalga 
oshirilgan  savdolardan  biri  Yaponiyaning  Osako  shahridagi  “Yodoyo”  nomli 
guruch bozori bilan bogʻliqdir. Bu davrda renta toʻlovi uchun guruch hosilidan bir 
qismini  oluvchi,  yer  egalarini  kutilmagan  ob-havoga  tobelik  qoniqtirmas,  bundan 
tashqari  ularga  doimo  naqd  pul  zarur  boʻlar  edi.  Shuning  uchun  ular  guruchlarni 
saqlash  uchun  shahardagi  omborlarga  yetkazib  berishni  va  omborxona 
qaydnomalari,  yaʼni  guruch  kuponlarini  sotishni  boshlashdi.  Bu  kuponlar  oʻz 
egalariga  kelajakdagi  maʼlum  bir  sanada,  oldindan  kelishilgan  narxlarda 
belgilangan  sifatdagi  guruchlarga  ega  boʻlish  huquqini  berar  edi.  Natijada  yer 
egalari barqaror daromadga, savdogarlar esa guruchni kafolatli yetkazib berilishiga 
va  kuponlarni  sotishdan  qoʻshimcha  foyda  olish  imkoniyatiga  ega  boʻlishdi. 
Xonma  urugʻidan  boʻlgan  Munexisa  ismli  savdogar  narxlarni  kelajakdagi 
oʻzgarishini  oldindan  aytib  berish  maqsadida  ularning  oʻzgarishini  grafik,  yaʼni 
“yapon  shamlari”  koʻrinishida  aks  ettira  boshladi,  va  shu  tariqa  “chartizm”  yoki 
texnik tahlilga asos solindi.  
XIX  asrning boshlarida  aksiyalar  boʻyicha  put  opsion  (sotishga  huquq)  va