Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkеnt moliya instituti

Bozordan tashqari risklar  

---

138 
 
Bozordan  tashqari  risklar  bozor  holati  bilan  emas,  balki  alohida  aktivning 
oʻziga  xos  jihatlari  bilan  bogʻliq  risk  hisoblanadi.  Misol  uchun  ushbu  risk  turiga 
asosan  korxonaning  noiqtisodiy  omillari  (rahbariyatni  nokompetentligi)  tufayli 
uning  aksiyasiga  taʼsir  riski  sifatida  koʻrish  mumkin.  Ushbu  riskni  portfelni 
diversifakitsiya  qilish  orqali  umuman  bartaraf  qilinishi  mumkin.  Diversifikatsiya 
samarasini korrelyatsiya koeffitsiyenti orqali tushuntirish mumkin.  
Ikkita  oʻzgaruvchanning  birga  harakatlanish  tendensiyasi  korrelyatsiya 
deyiladi  va  korrelyatsiya  koeffitsiyenti  ushbu  tendensiyani  oʻlchab  beradigan 
koʻrsatkich hisoblanadi. Korrelyatsiya koeffitsiyenti +1dan -1gacha ifodalanadi va 
𝜌 grek harfi bilan belgilanadi. 𝜌 = +1ga teng boʻlagan holatda ikkita oʻzgaruvchan 
mutlaq  bir  xil  harakatlanadi, 
𝜌  =  –1  boʻlsa  ikkita  oʻzgaruvchan  mutlaq  teskari 
harakatlanadi  va 
𝜌  =  0  vaziyatda  ikkita  oʻzgaruvchan  umuman  bir  biriga  bogʻliq 
boʻlmaydi, yaʼni bir oʻzgaruvchan ikkinchisidan mustaqil hisoblanadi. 
Oldingi davrlardagi maʼlumotlardan kelib chiqib korrelyatsiyani hisoblansa, R 
harfi  bilan  ifodalanadi.  Quyida  ikkita  (i  va  j)  aksiya  oʻrtasidagi  korrelyatsiya 
koeffitsiyentining hisoblash formulasi keltirilgan. 
𝜌 = 𝑅 =
∑
(𝑟̅
𝑖,𝑡
− 𝑟̅
𝑖,𝐴𝑣𝑔
)(𝑟̅
𝑗,𝑡
− 𝑟̅
𝑗,𝐴𝑣𝑔
)
𝑇
𝑡=1
√[∑
(𝑟̅
𝑖,𝑡
− 𝑟̅
𝑖,𝐴𝑣𝑔
)
2
][
𝑇
𝑡=1
∑
(𝑟̅
𝑗,𝑡
− 𝑟̅
𝑗,𝐴𝑣𝑔
)
2
]
𝑇
𝑡=1
 
Bu yerda: 
𝑅 – oldingi davrlardagi maʼlumotlardan kelib chiqib aniqlangan korrelyatsiya; 
𝑟̅
𝑖,𝑡
 – i aksiyasining t davr uchun haqqoniy daromadliligi; 
𝑟̅
𝑖,𝐴𝑣𝑔
 – T davrlar mobaynidagi i aksiyasining oʻrtacha daromadliligi. 
Agar  ikkita  aksiyaning  korrelyatsiya  koeffitsiyenti  -1ga  teng  boʻlsa,  har  biri 
uchun  shunday  ulush  tanlasa  boʻladiki,  natijada  ularni  birining  oʻz  oʻrta 
(kutilayotgan)  qiymatidan  chetlanishi  boshqasining  oʻz  oʻrta  qiymatidan 
chetlanishini 
neytrallashtiradi 
(bartaraf 
qiladi). 
Bunda 
ular 
yordamida 
shakllantirilgan portfelning standart chetlanishi nolga teng boʻladi,  lekin shu bilan 
bir qatordauning kutilayotgan daromadliligi aksiya kutilayotgan daromadliligining 
oʻrtacha  tortilganiga  teng  boʻladi.  Demak  korrelyatsiya  -1ga  teng  boʻlganda 
portfelning  tarkibidagi  aksiyalar  ulushi  toʻgʻri  proporsiyada  tanlansa,  uning 
standart  chetlanishi  nolga  teng  boʻladi  va  risk  bartaraf  qilinadi.  Yaʼni  portfel 
shakllantirib diversifikatsiya qilish orqali riskni bartaraf qilinadi. 
Agar  korrelyatsiya  +1ga  teng  boʻlsa,  portfelning  standart  chetlanishi 
aksiyaning  standart  chetlanishlarining  oʻrtacha  tortilganiga  teng  boʻladi.  Bunday 
holatda  diverifikatsiya  naf  keltirmaydi  va  risk  roʻy  bersa  undan  koʻriladigan 
ehtimolli yoʻqotishlari muqarrar hisoblanadi.  
Shunday qilib -1 va +1 oraligʻida korrelyatsiya kuzatilsa, portfelning standart 
chetlanishi  aksiyalarning  oʻrtacha  tortilgan  standart  chetlanishlaridan  past  boʻladi 
va  risk  darajasini  diversifikatsiya  qilish  orqali  pasaytirsa  boʻladi.  Amaliyotda 
diversifikatsiya  maqsadida  portfel  shakllantirish  uning  tarkibidagi  aksiyalarni 
korrelyatsiyasi koʻpincha aynan shu oraliqda boʻladi. Bunda diversifikatsiya riskni 
toʻlaqon bartaraf qila olmaydi. 

---

139