|
2-jadval. Muammoli kreditlar kelib chiqishiga qarzdor bilan bog`liq bo`lgan va bog`liq bo`lmagan omillar tasnifi.4
Bank faoliyati bilan bog`liq bo`lgan sabablar ham turlicha bo`ladi. Biroq, bankka bog`liq bo`lmagan sabablarga ham, shuningdek, iqtisodiy holatning birdaniga yomonlashuvi, bank tizimiga ishonchning yo`qolib ketishi, tabiiy ofatlar kabi noxush holatlarni kiritish mumkin. Kreditlash jarayonining dastlabki bosqichlarida bank tomonidan yo`l qo`yiladigan kamchiliklar natijasida muammoli ssudalar paydo bo`ladi. Bularga quyidagilar kiradi:
• loyihalarning texnik-iqtisodiy asoslanishini past darajada tahlil qilinishi;
• qarzdorning kredit mablag`laridan foydalanishi ustidan monitoringning yaxshi olib borilmasligi, ya`ni qarzdorning moliyaviy holati yomonlashishi, pul oqimlarining salbiy dinamikasi holatlarida kreditni restrukturizatsiyalash hamda kredit statusini o`zgartirishni qamrab oluvchi choralarni o`z vaqtida ko`rmaslik;
• mijozning moliyaviy holatiga to`g`ri baho berilmaganligi, kreditni chuqur iqtisodiy tahlil qilish asosida emas, balki tanish- bilishchilik asosida berish;
• hujjatlarning to`liq talab qilinmaganligi;
• korxonaning o`ziga xos tarmoq xususiyatlarini, uning haqiqiy ehtiyojlari haqida yuzaki tasavvurga ega bo`lish oqibatida kreditni risklilik darajasini noto`g`ri hisoblanishi;
• kredit mablag`ining biznes rejada ko`rsatilgan maqsadlarga ishlatilmasligi hamda mablag`ning xufiyona o`zlashtirilishi;
• kredit ta`minoti sifatida taklif etiladigan garov predmetining talabga javob bermasligi yoki garovni yuqori baholash natijasida kredit ta`minotining yetarli bo`lmasligi;
• bank xodimlari bilan o`zaro til biriktirib, kredit mablag`ini talon - taroj qilish oqibatida;
• kreditni noto`g`ri rasmiylashtirilishi, masalan, kredit shartnomasida kreditor-bank manfaatlarini himoya qiladigan shartlarning yetarli emasligi;
• kreditdan foydalanish davrida qarzdorning faoliyati ustidan nazoratning sustligi va boshqalar.
Yuqoridagilar kreditlash jarayonining dastlabki bosqichida yuzaga keladi. Mijoz va bank o`rtasida imzolanadigan kredit shartnomalari har ikki tomon uchun majburiy hisoblanib, o`z muddatida to`liq bajarilishi talab etiladi.
Restrukturizatsiya qilingan kreditlar – qarzdorning moliyaviy ahvoli yomonlashishi sababli to`lovning dastlabki shartlari o`zgargan kreditlar. Agarda bank tomonidan quyidagi amallarning hech bo`lmaganda bittasi bajarilsa, kreditlar restrukturizatsiyalangan hisoblanadi:
• foiz stavkasining kamaytirilishi yoki hisoblangan fo izlarning undirib olinmasligi;
• jami asosiy qarzning kamaytirilishi yoki undan voz kechilishi;
• kreditni to`lash muddatining kechiktirilishi yoki uzaytirilishi;
• foizlarga doir to`lovlarning bir qismi yoki umumiy miqdoridan voz kechish;
• oddiy sharoitlarda qarzdorga berilmay, balki kreditni restrukturizatsiyalash zarurligi natijasida qilinishi mumkin bo`lgan boshqa yon berishlar.
Kreditning o`z vaqtida qaytarilmasligini quyidagi belgilar orqali bilish mumkin: Bank quyidagilarga e`tibor berish lozim:
• Balanslarning belgilangan muddatlarda topshirilmasligi (korxonada hisob-kitob ishlari izdan chiqqanligi haqida signal);
• Debitorlik qarzini tez sur`atlarda o`sishi (tarkibini tahlil qilish, paydo bo`lish vaqti va uning o`sishi sabablarini aniqlash);
• Qisqa muddatli kreditorlik qarzining nomutanosib o`sishi;
• Likvidlik koeffitsientining pasayishi;
• Aktivlar summasida asosiy kapital ulushining o`sishi;
• Sotuv hajmining pasayishi (bozor qanday o`rganilgan va xokazo);
• Muddati o`tib ketgan qarzlarning o`sishi;
• Operatsion faoliyatdan keladigan zararlarning paydo bo`lishi va xokazo.
Aynan yuqoridagi bandlarda keltirilgan omillar kredit monitoringini samarali olib borishga, salbiy tasir ko`rsatib, muammoli ssudalarni kredit portfeli tarkibida o`sishiga olib keladi.
Muammoli kreditlar odatda, qarz oluvchining kreditni to`lashi uchun yetarli pul mablag`lari bo`lmagan hollarda yuzaga keladi. Ba`zi hollarda ular mijozning hisobida mablag`lar bo`la turib kreditni to`lashni xohlamaganda ham yuzaga kelishi mumkin. Zaxiralarning shakllantirishi aktivlar o`z qiymatini yo`qotish gumoni tug`ilganligini, ya`ni aktivlarning qadrsizlanganligining ko`rsatilishidir. Ushbu zaxiralar savdolanmaydigan aktivlar, ya`ni aktivlarning bozor bahosi bo`yicha qarzdorga talablar qo`yish amaliy jihatdan umuman mumkin bo`lmagan holatlarda majburan shakllantiriladi.
Qarz oluvchi mijozlar uchun tashqi umumiqtisodiy, siyosiy, tarmoqli va stixiyaviy noqulayliklar yoki xususiy, ya`ni mijoz faoliyatiga oid omillar oqibatida aktivlar qiymatining yo`qolish shubhasi yuzaga keladi. Ko`rsatilgan omillar qarz oluvchining moddiy ahvolining yomonlashuviga salbiy tasir qilib, qarzdorning olingan qarzni qaytarish imkoniyatlarini pasaytirib, yoki umuman yo`q qilib yuborishga olib keladi. Aktivlar qiymatining yo`qolishiga, shuningdek, qarz olgan mijozning o`z majburiyatlarini bajarmasligiga sabab bo`ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
