O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti

Nutqni tushunishni rivojlantirishning asosiy metodik usullari 
 
So’zlarni  tushunishni  o’rgatishda  bolalarga  nafakat  ular  karab  turgan  narsalarning  va 
ularning  o’zlari  bajarayotgan  harakatlarning  nomini  aytish,  balki  bolalarga  ushbu  narsalarni 
ataylab ko’rsatish va ularni kiziktirish zarur. Bu usul «ko’rsatib, nomini aytish» usuli deb ataladi. 
Ko’pincha bolani biron-bir narsa nomini tushunishga undashda katta  yoshli odam undan 
so’raydi:  «falon  narsa  kaerda?»,  birok  biz  uni  amaliy  ish  bilan  mustahkamlamasak,  ya’ni 
«ko’rsatib, nomini aytmasak», bola narsa bilan uning nomi o’rtasidagi bizga zarur bo’lgan shartli 
alokani o’rnata olmaydi, o’z-o’zidan u ushbu so’z ma’nosini tushunmaydi. «Falon narsa kaerda» 
degan  savol  bilan  bolada  u  tushuna  oladigan  so’zlarni  mustahkamlashda  foydalanish  mumkin. 
Masalan,  «soat»  deganimizda  bola  ko’zlari  bilan  soatni  izlay  boshlasa,  undan  soat  kaerdaligini 
tez-tez  so’rab  turish  lozim.  Birok  bu  o’rinda  savol  emas,  aynan  soatni  ko’rib  va  eshitib  kabul 
qilish vaktlarining bir-biriga mos kelishi birlamchi ahamiyatga egadir. 
Ammo  katta  yoshli  odamning  fakatgina  ushbu  usul  mohiyatini  tushunishi  hali  yetarli 
emas. Uni turli hayotiy vaziyatlarda bolaga kizikarli qilib ko’llashni ham o’rganish zarur: bunda 
katta  yoshli  odamning  nutqi  birmuncha  o’ziga  xos  bo’ladi.  Katta  yoshli  odam  bola  bilan 
suhbatlashar  ekan,  u  bolani  tushunishga  undayotgan  so’zni  hadeb  bir  xil  ohangda 
qaytaravermasdan  iboralarni  ham  aytishi  lozim.  Ko’rsatilayotgan  narsa    bilan  boђlanishi  lozim 
bo’lgan  so’zni  alohida  ohang,  so’zdan  oldin  va  so’zdan  keyin  kiska,  birok  ahamiyatli  bo’lgan 
pauzalardan foydalanish, uni ko’p marta talaffuz qilish lozim. Ushbu usuldan («ko’rsatib, nomini 
aytish») foydalangan holda katta yoshli odam bolaga ayrim o’yinchoqlar, shaxsiy gigienaga oid 
narsalar,  ovkat  yeyish  bilan  bog’liq  buyumlar  nomlarini  tushunishni  o’rgatishi  darkor.  Bolaga 
ko’rsatilayotgan  narsa  qanchalik  kizikarli  bo’lsa,  u  narsalar  bilan  shunchalik  keng  va  ko’p 
tanishishi (ko’l tegizishi, ushlab ko’rishi, ko’lga olishi, kimirlatishi, biron narsaga urib ko’rishi, 
agarda taom bo’lsa – ta’mini ko’rishi) mumkin. 
Gigienik jarayonlarda, kiyinish, ovkatlanish, o’ynash vaktida bolaga so’zlarni tushunishni 
o’rgatish uchun ko’p imkoniyatlar paydo bo’ladi. 
Harakatni anglatuvchi so’zlarni («ko’rsat», «takkilat», «tashla», «karsak chal» va boshk.) 
tushunishni  o’rgatishda  bu  so’zlarni  ushbu  harakat  bola  yoki  katta  yoshli  odam  tomonidan 
amalga  oshirilayotgan  paytda  aytish  lozim.  Zarur  so’zni  aytishda  bolaning  ko’lidan  ushlab, 
tegishli  harakatni  bajarib  ko’rish  mumkin.  So’zni  tushunishni  mustahkamlash  uchun 
kichkintoyga  «ko’rsat»  deganda  katta  yoshli  odam  nomini  aytgan  narsani  barmoђi  bilan 
ko’rsatishni  va  «ber»  deganda  katta  yoshli  odam  nomini  aytgan  narsani  olib  berishni  o’rgatish 

---

 
72 
zarur. Bu usullarni asosan bolalar taniydigan va nomlarini tushuna boshlagan narsalarga nisbatan 
ko’llash  mumkin.  Aynan  bitta  so’zda  uzok  to’xtalib  kolib  ketmaslik  kerak,  balki  uning  sonini 
asta-sekin kengaytirib borish, ayni paytda ilgari o’zlashtirilgan so’zlarni ham unutmaslik lozim.