O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti

3-bosqich – besh yoshdan yetti yoshgacha bo’lgan davr 
Katta  yoshdagi bolalar ko’p hollarda ona tilidagi  barcha tovushlarni o’zlashtirib oladilar 
va  to’g’ri  talaffuz  kiladilar,  so’zlar  va  iboralarni  anik  va  to’g’ri  talaffuz  qilishni,  nutq 
balandligini  vaziyatdan  kelib  chiqqan  holda  o’zgartirishni,  ifoda  qilishning  intonatsion 
vositalaridan  foydalanishni  biladilar,  yetarli  darajada  rivojlangan  tinglash  kobiliyatiga  ega 
bo’ladilar. Birok bu  yoshda hali ham ayrim tovushlar va murakkab so’zlarni, ayniksa bir necha 
undoshlar ishtirokidagi so’zlarni unchalik anik talaffuz kila olmaydigan bolalar ham uchraydilar. 
Ular  har  doim  ham  ohista  nutq  sur’atlaridan  foydalana  olmaydilar,  ancha  baland  yoki  past 
ovozda  so’zlaydilar  va  h.k.  Ayrim  bolalar  esa  tovushlarni  to’g’ri  talaffuz  etgani  holda  ularni 
tinglash  jarayonida  ajratib  olishni  kiynaladilar,  bu  esa  kelgusida  savod  chikarishda 
kiyinchiliklarni keltirib chikarishi mumkin. 
Bolalar  odatda  bolalar  bog’chalariga  turli  yoshlarda  kelishi  va  nutq  tovush 
madaniyatining barcha bo’limlarini har xil o’zlashtirishlari tufayli uni shakllantirishga doir ishlar 
katta  guruhlarda  davom  ettirilishi  lozim.  5-7  yoshli  bolalar  nutqida  tovush  madaniyatini 
shakllantirishning  asosiy  vazifasi  nutqni  tinglash  qobiliyatini  yanada  takomillashtirish,    anik, 
to’g’ri va intonatsion ifodali nutq ko’nikmalarini mustahkamlashdan iboratdir. 
Ushbu bosqichda nutq tovush madaniyatini shakllantirishni bolalar tomonidan ko’pincha 
aralashtirib  talaffuz  kilinadigan  tovushlarni  tabakalashtirish  ishlari  bilan  bog’liq  holda  amalga 
oshirish  mumkin:  shippilovchi  va  chiyillovchilar  tovushlar  –  sh-s,  j-z,  ch-ts,  щ-s;  jarangli  va 

---

 
133 
jarangsiz  tovushlar  –  v-f,  z-s,  j-sh,  b-p,  d-t,  g-k;  «l»  va  «r»  tovushlari;  kattik  va  yumshok 
tovushlar – d-d, l-l va boshkalar. 
Zarur  hollarda  ko’pincha  bolalar  tomonidan  aralashtirib  yuboriladigan  boshka  tovushlar 
juftliklarini ham tabakalashtirish mumkin, masalan: ch-t, s-ts va boshk. 
Tovushlarni  tabakalashtirishga  doir  ishlar  tovushlarni  farklash  bir  vaktning  o’zida 
ularning  akustik  va  artikulyatsiya  xususiyatlariga  karab  o’tkazilgan  hollardagina  to’g’ri  tashkil 
etilishi  mumkin.  Bu  xususiyatlar  bolalar  tomonidan  ancha  ilgari,  tovushlarni  mashk  qilish 
choђida  ajratilgan.  Masalan,    «s-sh»  tovushlarini  mashk  qilish  jarayonida  tarbiyachi  bolalarga 
ushbu  tovushlarning  asosiy  akustik  va  artikulyatsiya  xususiyatlarini  ajratgan  holda  ularni  bir-
biriga takkoslashga undaydi: sovuk havo nasosdan chikadi va hushtak chaladi: sssss….-biz  «s» 
tovushini talaffuz  kilganimizda  til  pastki tishlar ortida turadi;  yorilib  ketgan  shinadan  shuvillab 
issik  havo  chikmokda:  shshshshsh…..biz  «sh»  tovushini  talaffuz  kilganimizda  til  yukori  tishlar 
ortiga ko’tariladi. 
Tovushlarning farklovchi xususiyatlarini amaliy o’rganishga karatilgan bunday tizimli ish 
bolalar  bog’chasiga  kechrok  katnay  boshlagan  bolalarga  o’z  tovush  talaffuzini  aniklashtirib 
olishda  yordam  beradi,  fonematik  tinglash  kobiliyati  rivojlanishi  va  artikulyatsiya  apparatining 
tovushlarni  farklashga  xos  bo’lgan  tabakalashtirilgan  nozik  harakatlarini  o’zlashtirishda 
ko’maklashadi.  Bularning  barchasi  ona  tilini  muvaffakiyatli  o’kitishni  davom  ettirishning  zarur 
sharti hisoblanadi. 
Ajratib  ko’yilgan  tovushlarni  tabakalashtirish  bilan  bir  katorda    so’zlar  va  iborali 
nutqlardagi  tovushlar  ham  tabaklashtirilishi  bir  vaktning  o’zida  bolalarda  nafas  olishni, 
diktsiyani,  intonatsion  ifodalilikni,  ya’ni  takomillashtirish  ishlarini  ham  olib  borish  imkonini  
yaratadi. 
Har  kanday  tovush  juftligini  tabakalashtirish  uch  xil  turdagi  ishlarni  amalga  oshirishni 
ko’zda tutadi.