O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti

1.3.Qushlar va hasharotlar hayotidagi o'zgarishlar. Mart oyida qushlar uchib 
kela  boshlaydi.  Qushlarda  ko'payish  davri  bosh  lanishi  sababli  ularda  uyalariga 
qaytib  kelish  zarurati  tug'iladi.  Agar  qushlarda  ko'payish  ikkinchi  yilda  bo'lmay, 
uchinchi  yilda  sodir  bo'lsa  (masalan:  kakkuga  o'xshash)  u  vaqtda  ular  ikkinchi  yili 
ham o'sha yerda qishlab qoladilar. 
Qushlar,  odatda  oziqovqat  paydo  bo'lishi  bilan,  hasharotxo'r  qushlar  esa 
keyinroq  uchib  keladilar.  Ularning  uchib  kelishi  hasharotlarning  ko'payishi  davriga 
to'g'ri  keladi.  Suvda  suzuvchi  qushlar  suv  havzalarida  hayot  qaynaganda  uchib 
keladilar.  Mart  oyida  biz  bolalar  bilan  birgalikda  turnalar,  g'ozlar  va  o'rdaklarning 
to'dato'da bo'lib uchib kelayotganligini kuzatamiz. 
Fevralning  oxiri,  martning  boshlarida  jiblajibonlar  uchib  keladilar.  Ular 
bahorning darakchilaridan hisoblanadilar. 
Qaldirg'ochlar,  jarqaldirg'ochlar,  popishak,  chug'urchuqlar  uchib  kelib, 
bo'g'otlarga, daraxt kavaklariga uya quradilar. 
Chug'urchuqlar  qurilgan  tayyor  uyalarga  zo'r  ishtiyoq  bilan  joylashadilar. 
Shuning  uchun  bog'cha  hovlisida  bolalar  bilan  birgalikda  erta  bahorda  daraxtlarga 
donxo'rak va inlar osib qo'yish kerak. 
Qushlar  qo'shaqo'sha  bo'lib  urchiy  boshlaydilar.  Ba'zi  bir  qushlar  butun  bir 
umrga  juftlashadilar.  Agar  ular  qishda  ba'zan  ajralishsa,  bahorda  yana  o'sha  eski 
inlarida  uchrashadilar.  Qarg'alar  esa  o'z  juftlaridan  hatto  qish  faslida  ham 
ajralmaydilar.  Zag'chalar  o'z  juftlari  bilan  har  yili  o'zlarining  eski  inlariga 
joylashadilar. 
Qushlar  eski  inlariga  qaytib  kelganlaridan  keyin,  uni  «tuzatadilar».  Ular 
tumshuqlarida  pat  va  xashaklarni  tishlab  inlariga  olib  keladilar.  Ba'zan  ular  daraxt 

---

86 
 
 
shoxlarida  shovqinsuron  qilib  shox  talashadilar.  Bu  vaqtda  qushlarning  sayrashlari, 
hushtaklari va qiyqirishlari, ajoyib parvozlari kishini o'ziga jalb qiladi. 
In  qurish  vaqtida  ota  qushlar  patlarining  to'kilishi  juda  yaqqol  ko'zga 
tashlanadi.  Ona  qushlarniki  u  qadar  yaqqol  ko'zga  tashlanmaydi.  Bolalar  bilan 
ekskursiyaga chiqqanda ularning e'tiborini bu narsaga qaratish zarur. 
Mart  oyida  g'urraklarning  g'urullashi  yanada  ko'proq  eshitila  boshlaydi. 
Chittaklarning  ovozi  yana  ham  o'tkirroq,  sa'valarning  ovozi  esa  ahyonahyondagina 
eshitiladi. 
Zag'cha,  qarg'a  singari  ko'chib  yuruvchi  qushlar  esa  astasekin  uchib  keta 
boshlaydilar. 
Mart  oyida  ko'pgina  hasharotlar  (yaltiroq  quit  (9rasm),  qarsildoq  qo'ng'iz  va 
boshqalar) paydo bo'ladi. Ular o'simliklarning asosiy ildizlarini kemirib, ularga katta 
zararyetkazadilar. Buning  natijasida  ko'pgina  o'simliklar  nobud  bo'ladi.  Ayniqsa  bu 
kabi hasharotlar tut daraxtlarining ildizlariga zarar yetkazadilar. 
Mart  oyining  boshlarida,  ba'zan  esa  fevral  oyining  oxirlarida  iliq  kunlar 
boshlanishi bilanoq arilar o'z uyalaridan uchib chiqadilar. 
Asalarilar  kattakatta  oila  bo'lib  yashaydilar.  Har  bir  oilada  bitta  ona  urug'i 
bo'lib,  u  besh  yilgacha  yashaydi.  Bahorgi  iliq  kunlarning  boshlanishi  va  gullarning 
ochila  boshlashi  bilan  ona  ari  tuxum  qo'ya  boshlaydi.  Bundan  avvalo  lichinkalar, 
keyinchalik esa qo'g'irchoqlar paydo bo'ladi va nihoyat katta asalarilar yetishadi. 
Bolalar  bilan  mevali  bog'larga  ekskursiyaga  chiqilganda  asalarilarning  o'rik, 
shaftoli  va  boshqa  o'simlik  gullarining  biridanikkinchisiga  qo'nib  yurganligini 
kuzatish  mumkin.  Bolalar  asalarilarning  g'uvillashini  eshitadilar.  Bolalar  bog'chasi 
gulzorlarida ham asalarilarni kuzatish mumkin. 
Hovuzlar  tagidan  suzg'ich  qo'ng'izlar  (10rasm),  suvsevar  qo'ng'izlar  suv 
yuziga chiqadilar. 
Suzg'ich  qo'ng'izlar  chuchuk  suvlarda  yashovchi  umurtqasiz  hayvonlarning 
eng  yirik  va  kuchli  vakillaridan  biridir.  Uning  tanasi  yashil  qora  tusda  va  tanasi 
atrofida  sariq  hoshiyasi  bor.  Hovuzlarga  ekskursiya  vaqtida  tarbiyachi  suvdagi 
qo'ng'izlarni  o'simliklarga ilashtirib oladi. Uni ehtiyotlik bilan olish kerak, boimasa 
qo'lni tishlab oladi. 
Suvsevar qo'ng'iz ham  yirik suv qo'ng'izlari qatoriga kiradi. Uning rangi qora 
yoki qo'ng'ir bo'ladi. U o'simliklar bilan ovqatlanadi. 
Tabiat  burchagida  qo'ng'izlarni  baliqlardan  bo'lak  akvariumda  saqlash  kerak, 
chunki qo'ng'iz  yovvoyi  hasharotdir. Suzuvchi  qo'ng'iz qo'yiladigan  akvarium  keng 
va  baland  bo'lishi  kerak.  Qo'ng'iz  unda  bemalol  suzib  yura  oladi.  Bunda  akvarium 
doka bilan bekitiladi. Suzg'ich qo'ng'izlar, odatda, kechasi ovqat izlab chiqadilar. 
Katta  guruh  bolalari  bilan  suzg'ich  qo'ng'iz  hamda  baliqlar  ustida  kuzatishlar 
olib  borish  mumkin.  Bolalar  baliq  ham,  suzg'ich  qo'ng'iz  ham  suvda  yashab,  ammo 

---

87 
 
 
ucha  olishi  ham  mumkinligi  haqida  tasavvurga  ega  bo'ladilar.  Bunda  baliq  tanasi 
tangachalar  bilan  qoplanganligiga,  qo'ng'izlarda  esa  qanot  borligiga  bolalarning 
diqqatlarini  jalb  qilish  zarur.  Baliq  suzg'ich  qanotlari  yordamida,  qo'ng'iz  esa  orqa 
oyoqlari  yordamida  suzadi.  Qo'ng'izning  old  oyoqlari  orqa  oyoqlariga  qaraganda 
uzunroq bo'ladi. U xom go'sht va chuchalchang yeydi. 
Aprel  oyida  uya  quruvchi  qushlarning  uchib  kelislii  ancha  kamayadi. 
Zarg'aldoq,  bulbul,  moyqut,  ko'rshapalak,  laylak,  ko'k  qarg'a,  chivinxo'r, 
shuningdek, o'zining kelganligidan xabar beruvchi kakkular ham uchib keladilar. 
Aprel  oyida  turg'un  qushlarda  ham  katta  jonlanish  boshlanadi.  Ularning 
xattiharakatlari ham o'zgaradi. Jumladan, chumchuqlar uchishdan to'xtaydilar. Ular 
juftjuft  bo'lib,  ota  chumchuq  yangi  chiqqan  patiarini  yozib  ona  chumchuq  oldida 
sakrab  yuradi.  Chumchuqlar  uylarning  bo'g'otlarida,  shuningdek,  katta  qushlar 
tashlab ketgan bo'sh joylarga uya soladilar. 
Aprel  oyida  ko'kqarg'a,  go'ngqarg'a,  sa'valarning  uchib  ketishi  tugaydi. 
Shaharda endi so'fito'rg'aylarni uchratib bo'lmaydi. 
Uy parrandalari: tovuqlar, o'rdaklar, g'ozlar tuxum bosadilar. Bu tuxumlardan 
quyuq  path,  ko'zlari  mo'ltirab  turgan,  chopishga  va  ovqat  cho'qishga  qobiliyatli 
bo'lgan qush bolalari — jo'jalar chiqadilar. 
Aprel  oyida  turli  qo'ng'izlar:  tillaqo'ng'iz  (ko'k  rangli  qo'ng'izcha),  tutxo'r 
qo'ng'iz (havo rang va yonlarida sarg'ish dog'lari bo'lgan kichkina qo'ng'izcha), meva 
qo'ng'iz  (yashil  belgili,  qanot  ostlarida  uchta  oltinsimon  chuqurchasi  bo'lgan 
qo'ng'iz)lar paydo bo'ladi. 
May  oyida  qizil  zag'chalar  uchib  kela  boshlaydi.  Kakkularning  sayrashlari 
eshitiladi,  qizilishton,  laylak,  popushak,  ko'kqarg'a,  qaldirg'ochlar  tuxum  qo'ya 
boshlaydilar.  Kakku  o'z  uyasiga  tuxum  qo'ymay,  balki  boshqa  qushlarning  uyasiga 
(uning  tuxumlari  20  tagacha  bo'ladi)  qo'yadi.  Kakku  uyaga  tuxum  qo'yganida  uya 
egasining  bitta  tuxumini  olib  tashlab,  o'zining  tuxumini  qo'yadi.  Shunday  qilib, 
uyadagi  tuxumlaming  soni  o'zgarmay  qolaveradi.  Shu  bilan  kakkuning  nasllar 
haqidagi g'amxo'rligi tamom bo'ladi. 
Kakkular  boshqa  qushlarga  nisbatan  bir  sutka  ilgari  tuxumlarni  ochib 
chiqadilar,  tuxumni  uyadan  chiqarib  tashlab  o'zlari  qoladilar.  Ular  uyadagi  boshqa 
qushchalarga  mutlaqo  o'xshamaydi,  biroq  qushlar  o'z  bolalari  singari  ularni  ham 
muhabbat bilan parvarish qilaveradilar. 
May  oyining  o'rtalarida  qushchalarning  tuxumdan  chiqishi  boshlanadi.  Yosh 
chumchuqlar,  zag'chalarning  bolalari  chiyillaydilar,  jarqaldirg'ochlar  ovoz  chiqarib 
uchib  yuradilar.  Bolalar  ularning  ovoziga  quloq  soladilar  va  qushchalarni 
ko'rsatishni iltimos qiladilar. 

---

88 
 
 
May  oyida  har  xil  rangdagi  kapalaklar:  limon  o'simligi  kapalagi,  qichitqi  o't 
kapalaklari  va  boshqalar  paydo  bo'ladi.  Ekin  maydonlarida  sassiq  qo'ng'iz  (katta 
hajmdagi qo'ng'iz), go'rkov qo'ng'iz, xonqizi paydo bo'ladi.