O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti iqtisodiyot fakulteti “iqtisodiyot” kafedrasi

 
11.3. SHartnoma tuzishdagi asosiy qoidalar 
 
1. SHartnoma tuzishda quyidagilarni aniq bilish lozim, bular realizatsiya 
qilganda 
qanday 
maqsadlarga 
erishish 
kerakligini, 
shuningdek 
rasmiylashtirish, imzolash va ijro etish bilan bog’liq eng muhim 
masalalarni aniqlashtirish. Bulajak shartnomaning asosiy masalalari bilan 
tanishib chiqish lozim. Keyinchalik, umimiylidan xususiylikka utilganda 
bosqichma-bosqich taxminiy ish rejasi tuziladi. Ish rejasi qanday bo’lishi, 
har bir bosichda nima qilinishi, faoliyat mobaynida nima talab qilinishi 
taxmin qilinadi, shuning bilan birga tavakkalchilik darajasi o’ylab 
ko’riladi.
2. SHartnomada ko’rsatilgan loyihalarni kontragentlar emas, balki 
loyihadan manfaatdor tashkilot ishlab chiqarishi lozim. Hamkor bilan 
shartnoma tuzishda firma manfaati kuzda tutilmaganligi bo’lishi mumkin, 
shuning uchun uni boshqa shartnoma orqali kelishishga to’g’ri keladi. Bu 
esa tashabbusni kuldan chiqarishga olib kelishi mumkin. Bundan tashkari 
hamkordan (kontragent) kelib chiqadigan kutilmagan vaziyatlardan 
qutilish mumkin va uning tanbehlari orqali manfaatlarini bilib olish 
mumkin. SHuning bilan birga shartnomaga kiritilishi istalmagan shartlar 
oldi olinishi lozim. 
3. Agar shartnoma tuzish taklifi noma’lum korxona tomonidan 
tushadigan bo’lsa, iloji boricha u hakda ko’proq ma’lumot olish lozim. 
CHet elda tadbirkorlar yangi hamkorlarning taklifiga o’ta xushyorlik 
bilan qarashadi. U yerda ochiq turdagi savdo-sotiq resurslari xatto 
kompaniya va alohida turdagi firma bilan xususiy tijoratchilar haqida 
ma’lumot beradigan firmalar bor, ya’ni ular firmaning ustav fondi, 
ixtisoslashganligi va yillik oboroti, xodimlar haqida ma’lumotlar, xizmat 
ko’rsatadigan banki va xakozalar haqida ma’lumot beradi.
Hattoki tashkilot rahbarlarining biografiyasi ularning sudlanganligi 
va moajarolari haqida ma’lumot olish mumkin. YAna xaridor, mijoz va 
ta’minotchi haqida to’liq ma’lumot olish mumkin. Bunday xizatlar 
xozircha bizda yulga uyilagan. shuning uchun bu xizmatlarni o’zimizda 
ham rivojlantirishimiz lozim. YA’ni hamkorlar haqida o’ziga xos 
"xujjatlar" tuzish lozim.
Siz hamkorlik qilmoqchi bo’lgan tashkilot xaqiqatdan ham 
mavjudligiga ishonch xosil qilish kerak.
Buning uchun xorijiy xujjatlar (ustav, joriy shartnomalar) qayd 
qilinganligi haqidagi guvohnomalar bilan tanishib chiqish kerak. Asosiy 
diqqatni uning ta’sischisi kim ekanligiga, ustav fondi qandayligiga, 
ofisning qaerda joylashganligiga (faqatgina yuridik manzili emas), unga 
qaysi banklar xizmat ko’rsatishi, moliyaviy ahvoli va mavqeiga qaratish 

---

kerak. Hamkor, kontragent, bankirlar orqali tashkilot va boshliklar haqida 
ko’proq ma’lumotga ega bo’lish kerak. 
1. SHartnomani imzolashda konragent vakili yuridik huquqiga yoki 
vakolatiga ega ekanligiga ishonch xosil qilish kerak. shuning uchun 
tijorat tashkilotlarning vakillari bilan muzokaraga kirishishdan olin vakil 
vakolatga ega yoki ega emasligini bilishimiz lozim. 
Bu kabi vakolatning yo’qligi vakillarning sharnomani imzolashda 
qilgan xizmatlari uchun haq to’lamasligiga yoki xizmat uchun to’langan 
haqning qaytib olinishiga olib kelishi mumkin. Bu turdagi faoliyat ko’p 
hajmdagi nuqsonlarga ega bo’ladi. 
Amaliyotning ko’rsatishicha, ko’p hollarda kontragentlar o’z 
ma’suliyatiga sovuqqonlik bilan yondashadilar va uni suistemol qilgan 
holda, shartnomani imzolashga shaxs vakolatiga ega emasligini e’lon 
qilishadi (bu qalloblikning eng kup tarqalgan usullaridan biridir). Bu 
holga tushmaslik uchun undan kerakli bo’lmagan xujjatlarni taqdim 
qilishni so’rash lozim. 
Agar korxona boshligi kontragent sifatida chiqsa, uni tayinlaganligi 
haqidagi xujjatlar bilan tanishib chiqish kerak yoki korxona 
ta’sischilarining majlisi haqidagi protokol bilan tanishib chiqish lozim
(tijorat tashkilotlar uchun). So’nggi vaziyatni e’tiborga olgan holda 
quyidagilarga e’tibor berish lozim. Oxirgi paytlarda bir xil korxonalarda 
asosan yollanib ishlaydigan direktorlar ma’suliyati ta’sischilar tomonidan 
cheklanadi va uni boshqaruvchilarning direktorlar va ta’sischilar kengashi 
orqali ma’suliyati belgilanishi mumkin. Masalan, tashkilot ustavidagi 
“Direktor kompitenti” bulimida direktor 10 mln.dan oshiq summada 
shartnoma tuzishi mumkin ekanligi ko’rsatilgan bo’lishi mumkin, bu 
direktorlar kengashida ruxsat beriladi. SHuning uchun tashkilot 
kontragentining yuqorida ko’rsatilgan bulimi bilan tanish bo’lishi kerak 
va direktorning ma’suliyati cheklanmaganligiga ishonch xosil qilish 
kerak. Agar vakil ishonchnoma bilan ish ko’rayotgan bo’lsa, 
ishonchnomada tashkilot boshlig’ining imzosi va muhri bo’lishi kerak, 
yana u qaysi sanada berilganligi (agar sana ko’rsatilmagan bo’lsa 
ishonchnoma bekor xisoblanadi) uning amal qilish vaqtiga e’tibor berish 
shart. 
2.SHartnoma shartlarini ishlab chiqish paytida uning aniq va ravonligiga 
ishonch qabul qilinadi. SHartnomada har bir so’z ma’noga ega. Agar 
biror atama yoki so’z tushunarsiz bo’lsa, mutaxasislarga murojat qilish 
kerak. Baxs natijasida kontragent shartnomadagi har bir noaniqlikni o’z 
foydasiga hal qilish mumkin. Bundan tashqari, hamkor o’zi ham 
shartnomaga noaniq shakllangan so’zlarni qo’shib yuborishi mumkin (bu 
so’zlar ma’nosi faqat ungagina tushunarli bo’lishi mumkin) bunda 
ikkinchi tomon manfaatlarini ancha chegaralab qo’yish mumkin. 

---

Ko’p hollarda noaniqlik xalqaro savdo-sotiq sohasida yo’l qo’yiladi, 
bu esa shartnomaning yuridik asosini tashkil qiladi. Ba’zan suv 
transportida “SIF” savdo atamasi ishlatilib, bu quruqlikdagi transportlar 
(temir yul, avtomobil) yoki aralash turdagi transportlar (xar xil turdagi 
transportlar) ham ishlatiladi. SHartnoma tomonlar aniq nimani nazarda 
tutganligi mavhumligi, maxsulot yetkazilgan vaqti va xavf-xatarning 
sotuvchidan oluvchiga o’tish kabi masalalarning kelib chiqishiga olib 
keladi. 
3.Ma’suliyatdan ozod kiluvchi sharoit shartlarini shakllanishida, u yoki 
bu tomonlarning holatlarini xisobga olish kerak, bu esa shartnomadagi 
mulk javobgarligini oshishiga yoki kamayishiga olib kelishi mumkin. 
SHartnomadagi kiritilgan bir qator shartlar majburiyat buzilganda ham 
ma’lum sharoitlarga ko’ra undan ozod qilinishi mumkin. Qoida bo’yicha 
xo’jalik sudi zarar ko’rgan tarafdan zarar miqdoriii undirib beradi. Bu 
shartnomada ko’rsatilgan taqdirdagina amalga oshiriladi.
4. SHartnoma loyihasi tayyor bo’lganda, uni yana bir marta 
mukammalligini tekshirib ko’rish kerak. CHunki, unda ko’p ma’noli 
so’zlar yoki boshqa xatolar bo’lishi mumkin.
SHartnoma-bu qonuniy xujjat. Uni ma’suliyatli mutaxasizlarsiz 
tuzib bo’lmaydi. YUrist u yoki bu shartlarni huquqiy oqibatlarshsh 
aniqlab berishi shart va ma’lum bir punktlarning yangi variyatlarini taklif 
qilishi mumkin. SHuning uchun shartnoma imzolashdan oldin yurist bilan 
maslaxatlashish kerak.
4. Ko’pgina tadbirkorlar xar xil turdagi shartnomalardan keng ko’lamda 
foydalanadilar. Ularning namunalari xozirgi paytgacha xar xil 
to’plamlarda mutaxasislar tavsiyanomasida taqdim etilmoqda. Mininum 
shartlarni yoz ichiga olgan juda qisqa shartnomalar qatorida (tovar 
miqdori va nomini uz ichiga oluvchi shartnoma, yetkazib berishning 
boshlangich narxi, maxsulot sifatiga talab, yetkazib berish vaqti, to’lov 
shartlari) ko’p hollarda ko’p betli va to’liq shartnomalar tuziladi. U
 
ko’pgina shartlarni o’z ichiga oladi. Qisqa turdagi shartnomalar bo’sh 
qolgan joylari shartlari bilan to’ldirilishini talab qilinadi. Arbitraj
amaliyotini ko’rsatishicha u haqda ko’p hollarda unitiladi va kutilmagan 
zararlarga olib keladi. Ayni paytda to’liq shartnomalar ham kutilgan 
natijalarni bermaydi.
Birinchidan, ko’pincha bunday shartnomalar ko’p hollarda trafaret 
usulida tuziladi. Bunda tovari turiga yetarli darajada e’tibor berilmaydi. 
Tovar turi esa oldi sotdi, yoki boshqa turdagi shartnomalariing predmeti 
bo’lib xisoblanadi. Bir xil shartlar oziq-ovqat va sanoat tovarlari 
munosabatida nazarda tutiladi.
Ikkinchidan, bir xil turdagi shartnomalar hamkor qanaqa 
bo’lishidan qati nazar tuziladi.

---

Uchinchidan, intilish shartnomada xar xil holatlarni e’tiborga 
oladi. Malum bo’lishicha shartnomada hamma narsani ham xisobga 
olishning iloji yo’q. Turistik biznesni xavfsizlantiradigan universal 
formalar yo’q.