|
Birinchisi
-bu xaridorga yil davomida ko’rsatiladigan xizmat to’lovi
hisobiga qo’shiladi. Bunday depozit yil boshida o’tkaziladi. Uning (10-15
foiz) hajmi shartnoma tuzayotgan tomonlar shartlariga ko’ra belgilanadi.
Yil oxirida u so’nggi operatsiyada hisoblanishi mumkin. Depozitning
ikkinchi
shakli har bir turistik xizmat uchun qo’llaniladi, ko’pincha
turistik guruhlarni qabul qilishda: bu holatda depozit har bir kelgan
guruhga kelishilgan vaqtda va kelishilgan hajmda (50-60 foiz)
o’tkaziladi. Hamkor bilan hisobda shunga e’tibor berish kerakki, turagent
qarz olgan mablag’dan depozit mablag’ hajmi ko’p bo’lmasligi kerak.
Turistik korxonalar potentsial turagentni puxta tanlashi, uning
ishonchliligini va ish faoliyatini o’rganishi va undan keyingina u bilan
agentlik bitimini tuzishi kerak. Turizmda turistik korxonalar hamkorlarni
maxsulotga qo’yilgan sotish masalalari va xususiyatlaridan kelib chiqqan
holda tanlaydilar, ular hamkorlarni tanlashda quyidagi omillarni e’tiborga
olishlari lozim;
turlarning amaliy yo’nalishi (dam olish, biznes safarlari, ov va
boshqalar);
huquq va burch ko’lami;
belgilangan hudud, korxonalar guruhining mavjudligi;
potentsial turistlar guruhining ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa
belgilari;
savdo usullari va texnologiyasining turi;
o’zaro hisob - kitoblarning turi;
turizm doirasidagi ish tajribasi va imidji;
faoliyatning berilgan turidagi litsenziyaning mavjudligi.
11.2. Turizmda agentlik bitimlarini tuzish usullari
Jahon tajribasida tashkilot usullarining agentliklar bilan o’zaro
aloqasi va agentlik tarmoqlarining qurilishi tashkil topgan va yaxshi
ishlangan. Bu murakkab zanjirning hamma xalqalari agentlik bitimi
asosida, ba’zilari odatdagi turlarni sotish bitimidan farq qilgan holda bir-
biriga ta’sir qiladi. qoida bo’yicha, agentlik bitimida ikkita qatnashuvchi
bo’ladi. Mohiyati va ichki tabiatiga ko’ra agentlik bitimi axdnoma
topshirig’iga yaqin, har qanday holatda ham agentlik bitimi - bu ishlab
chiqaruvchi va agent sotuvchi orasidagi axdnoma bo’lib, agentlik
rag’batlantirish shartlari bo’yicha turlarni sotish va jo’natish ishlarini
amalga oshiradi. Agenlik bitimini tuzish shartlari har bir davlatning
fuqorolik kodeksida bo’ladi va agentlik bitimlariga topshiriq va
komissiya axdnomalari haqidagi qoidalar qo’llanishi belgilangan. Bunga
mos ravishda agentlik bitimi quyidagi sharoitlarga ega bo’lishi mumkin;
- bir tomon (turagent) o’z nomidan va boshqa tomon hisobiga
(turoperator) belgilangan yuridik kuchni bajarish majburiyatini o’z
zimmasiga oladi;
- bir tomon (turagent) mukofotlash uchun boshqa tomon (turoperator)
topshirig’i bo’yicha yuridik va boshqa faoliyatlarni o’z nomidan va
turoperator (printsipial) hisobiga bajarish majburiyatlarini oladi. Bunda
agar turagent turist bilan turni o’z nomidan sotish bo’yicha axdnoma
tuzsa u turist oldidagi huquq va majburiyatlariga turist bilan tuzilgan
bitimda turoperator aytilgan yoki aytilmaganligidan qat’iy nazar, turistga
turoperator bevosita xizmat qilishidan qat’iy nazar ega bo’ladi. Agar
turist bilan axdnoma agentlikdagi turoperator nomidan tuzilsa, turist
oldidagi huquq va majburiyatlar bevosita turoperator tomonidan amalga
oshiriladi. Bunday holatda turagent turoperator belgisi ostida harakat
qiladi va hamma turist bilan o’zaro munosabatlar turoperator bilan o’zaro
munosabatlarga o’xshab rasmiylashtiriladi.
Har qanday holatda ham bunday bitim turagentga ishini turoperator
maxsulotini sotish bo’yicha bajarganligi uchun mukofotlash haqini
nazarda tutadi. Odatda bu komission mukofotlashdir, lekin har bir
sotilgan turistik maxsulot uchun belgilangan mablag’ ham bo’lishi
mumkin. Bu bitim shartlarida qayd etilgan. Agentlik bitimi o’z
qatnashuvchilarining huquqlarini cheklashi mumkin. Undagi qonunlarga
ko’ra turoperatorning belgilangan axdnoma doirasida harakat qiluvchi
boshqa agentlar bilan agentlik axdnomalarini tuzmaslik yoki agentlik
axdnomasi mavzusini tashkil etuvchi analogik, mustaqil faoliyat
hududida bajarishdan bosh tortish majburiyatlari bor bo’lishi mumkin.
Lekin bunday shart kamdan-kam uchraydi. Bitimda turagentning boshqa
turoperatorlar bilan analogik agentlik axdnomalarini tuzmaslikka majbur
qiluvchi, turlar savdosini mo’ljallovchi, axdnomada ko’rsatilgan hudud
bilan butunlay yoki qisman to’g’ri keluvchi hududda amalga oshirilishi
kerak bo’lgan turistik xizmatini cheklash ham nazarda tutilishi mumkin.
Bitimda albatta turagentning o’tkazilgan savdolar bo’yicha turoperator
oldidagi hisobot muddati va shartlari belgilanadi.
Fuqorolik kodeksi orqali turagentga turoperator oldidagi subagent
harakati uchun javobgar bo’lgan holda subagentlik axdnomasini tuzish
huquqi ruxsat etiladi.
Turistik agentliklardan maxsulot sotadigan tarmoqni asosiy o’ringa
qo’yuvchi turoperator yuridik shaxs bo’lib, ba’zi xizmatlarni bajarishni
yuklaydi. Agent sifatida esa yuridik firmaga (turagentlik) o’xshab
jismoniy shaxs ham (chakana agent) bo’lishi mumkin. Agentlar bilan
ishlash usullari turoperatorning barqaror ijobiy imidjini tuzishga va
agentlik tarmog’ining qatnashuvchilari bilan foydali ta’sirini yaratishga
yo’naltirilgan
41
. Agentlik bitimi yozma rasmiylashtirilgan bo’lishi kerak,
garchi ba’zi mamlakatlarda, masalan, Amerikada og’zaki bitimga ruxsat
etilsa ham, O’zbekiston qonunlariga binoan axdnoma va bitim yozma
ko’rinishda, undan ham yaxshisi yozuv mashinkasi yoki kompyuter
printerida ko’chirgich qog’oz orqali bosib chiqarilgan bo’lishi kerak.
Bitim
matnining
hajmi
tomonlarning
aloqalariga,
mavzu
murakkabligiga va bu bitim ob’ektiga bog’liq. Bitim shartlari qanchalik
batafsil bayon qilinsa, sheriklarda ishlash va paydo bo’lgan muammolarni
janjal va to’qnashuvlarsiz hal etish oson bo’ladi. Teks hajmidan qat’iy
nazar agentlik bitimi zarur atributlarga ega bo’lishi kerak, ularsiz u
ma’nodan mahrum bo’ladi yoki bo’lmasa haqiqiy emas deb olinadi.
41
Прикладной туроперейтинг. Учебное пособие Ушаков Д.С. 2004 г.
Do'stlaringiz bilan baham: |
