O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti

Nazorat uchun savollar.

1. 
   Lizing so‘zi qanday ma‘noni anglatadi?
   
2. 
   Operativ lizing deganda nimani tushunasiz?
   
3. 
   Moliyaviy lizing nima?
   
4. 
   Qaytariladigan lizing deganda nimani tushunasiz?
   
5. 
   Lizing ob‘ektiga amortizatsiya qanday hisoblanadi?
   
6. 
   Lizing to‘lovlari tarkibiga nimalar kiradi?
   
7. 
   Tijorat banklari lizing operatsiyalarining qanday me‘yoriy-huquqiy asoslari mavjud?
   
8. 
   Tijorat banklari lizing operatsiyalariga nisbatan Markaziy bank tomonidan o‘rnatilgan qanday cheklovlar mavjud?
   
9. 
   Tijorat banklarining lizing operatsiyalari bilan bog‘liq bo‘lgan qanday risklar mavjud?
   

MAVZU. TIJORAT BANKLARINING TO’LOVGA LAYOQATLIGI VA

LIKVIDLILIGI
solish. Reja

1. 
   Bank balansi likvidliligi va to‘lov qobiliyati tushunchasi.
   
2. 
   Markaziy bank tomonidan tijorat banklari likvidliligi va to‘lov qobiliyatini tartibga
   

3. 
   Xorijiy davlatlar amaliyotida tijorat banklarining likvidliligini baholash usullari.
   
4. 
   Banklarni reytingi va uni baholash usullari.
   
5. 
   O‘zbekistonda iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida tijorat banklarining to‘lovga layoqatliligi va likvidliligini ta‘minlash yo‘llari.
   

Tayanch iboralar

Likvidlilik, to‘lov qobiliyati, koeffistient, kapital etarlilik darajasi, bank balansi likvidligi, risk darajasi, iqtisodiy normativlar.

1. Bank balansi likvidliligi va to’lov qobiliyati tushunchasi.

Xar kanday mamlakat iktisodiyotining tayanadigan asosiy ustunlardan biri bo‘lib moliyaviy jihatdan mutsaxkam va barqaror faoliyat ko‘rsatuvchi bank tizimi xisoblanadi. Xar bir mutsaqil davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi va kelajakdagi taraqqiyoti avvalo mazkur mamlakatda barpo etilgan va muntazam ravishda takomillashtirilib boriladigan bank tizimining faoliyatiga bogliqdir.
Ma‘lumki tijorat banklari xar kuni o‘zaro bog‘liq bir necha masalalarni echmoklari lozim:

1. 
   o‘z operatsiyalarining foydaliligiga erishish;
   
2. 
   likvidlik darajasini zarur darajada saklash;
   

v) tulov kobiliyatini mutsaxkamlash va boshqalar.
Ammo shuni ta‘kidlash lozimki bankning daromadliligi va likvidligi o‘zaro teskari mutanosibdir. Yukori likvidlikni ta‘minlash bankning yuqori daromadlikka erishish maksadiga ziddir, chunki likvid aktivlar nolikvid aktivlarga nisbatan kam foiz daromadlari keltiradilar. Boshqa tomondan yukori foydaga erishish maqsadida aktiv siesat yurgizaetgan banklar likvid aktivlarini mumkin bulgan minimal darajada ushlab turish tenedentsiyasiga ega bo‘ladilar. Likvidlik va daromadlik o‘rtasidagi bunday uzaro bog‘liqlik bank siesati noratsional tuzilgan sharoitda yukori likvidlik mavjud holda uning norentabelligiga yoki xatarli darajada pats bo‘lgan likvidlik sharoitida bankning yukori daromadligiga olib kelishi va bu uning bankrotligiga sabab bo‘lishi mumkin. Likvidlik va foydalilikning optimal darajada bo‘lishini ta‘minlash uchun banklar bu ko‘rsatgichlarni kompleks taxlil qilishlari zarur, buning uchun esa avvalo «bankning likvidligi» va «bankning tulov qobiliyati» kabi tushunchalarni kurib chiqmoq zarur.
Hozirgi iqtisodiy adabietlarda likvidlik va tulov kobiliyati iqtisodiy terminlari ko‘pincha bir- birini o‘rnini almashtirgan holda talqin etiladi.
Likvidlik termini moddiy qiymatliklarning va boshqa aktivlarning tezda sotilishini va pulga aylanishini ifodalaydi. Bankning likvidligini shuningdek kupgina xollarda naqd mablag‘larni O‘zbyokiston Respublikasi Markaziy bankidan yoki korrespondent banklardan sotib olish kobiliyati deb kam baholashadi. To‘lig‘icha bank likvidligi deganda likvid aktivlarini sotish, pul mablag‘larini Markaziy bankdan sotib olish va aktsiyalar, obligatsiyalar, depozit va omonat sertifikatlari xamda boshqa qarz intsrumentlarini emissiyasini amalga oshirish imkoniyatlari nazarda tutiladi.
To‘lov kobiliyati - bu birmuncha kengrok bo‘lib u faqatgina aktivlarni tezda pulga aylantirish imkoniyatlarini emas, balki tijorat bankining o‘z kreditorlari - omonatchilar, banklar va davlat oldidagi kredit va boshqa pul xarakteridagi operatsiyalaridan kelib chikadigan uz tulov majburiyatlarini o‘z vaktida va to‘lig‘icha bajarish kobiliyatini xam o‘z ichiga oladi. Shunday kilib, likvidlik tulov kobiliyatining zarur va majburiy sharti sifatida maydonga chikadi. Uning bajarilishi ustidan nazoratni fakatgina yuridik yoki jismoniy shaxsning o‘zigina emas, balki muayyan tashki nazorat organi xam uz zimmasiga oladi.
Tijorat bankining likvidligi uning passiv buyicha pul shaklidagi uz majburiyatlarini o‘z vaktida bajarilishini ta‘minlash qobiliyatidir. Bankning likvidligi bank balansining aktiv va passivlarini balanslashtirilganlik darajasi, bank tomonidan joylashtirilgan aktivlar va jalb qilingan passivlarning muddati buyicha uzaro moslik darajasi bilan belgilanadi.
Bank likvidligining me‘erlari odatda balans aktivlarining turli moddalarini passivlarning jami summasiga yoki ma‘lum moddalariga, yoki aksincha passivlarning aktivlarga bulgan nisbati sifatida o‘rnatiladi.
Bankning to‘lov qobiliyatiga uning o‘z majburiyatlari buyicha zarur summada javob bera olish qobiliyati deb ta‘rif beriladi.
Bank nazorati bo‘yicha bazel kumitasi likvidlikni taxlil qilishning quyidagi tamoyillarini taklif etadi. Ularga muvofiq likvidlikning 6 ta anozoviy koeffistentlari mavjud. Datslabki ikki koeffistent Markaziy bank talablari bajarilishini nazorat qilish uchun kolgan 4 tasi likvidlik bilan bog‘liq axvolning yaralishini taxlil etish uchun hisob-kitob qilinadi.

1. 
   Naqd pul zaxiralariga doir talablarga rioya qilish koeffistenti. Bazi bitimi maxrajda likvidlikning zarur darajasini, sur‘atda esa bankning muayyan sanasidagi naqd pul zaxiralarini ko‘rsatishni taklif etadi. Agar ushbu koeffistent birga teng bo‘lsa, Markaziy bank talablari kat‘iy bajarilayotgan bo‘ladi. Agar ko‘rsatkich birdan kam bo‘lsa, bankda likvidlikning etishmasligi yoki tekari vaziyat bo‘ladi.
   
2. 
   Likvid aktivlarga doir talablarga rioya qilish koeffistenti. Uning maxrajida likvidlikning talab etiladigan darajasini qo‘yish, sur‘at esa likvidlik aktivlarning muayyan sanadagi amaliy miqdorini ko‘rsatish zarur.
   
3. 
   Kreditlar-depozitlar. Mazkur koeffistent likvidlik bilan bog‘liq ishlarning ahvolini ko‘rsatadi va uning kichik qiymati likvidlik etarli darajada ekanligidan dalolat beradi:
   

Aylanma mablag‘lar-aktivlar; Aylanma mablag‘lar-depozitlar;
Aylanma mablag‘lar-depozitlardan qarz mablag‘lari.

4. 
   Koeffistent bankining barcha aktivlaridagi likvid aktivlar ulushini ko‘rsatadi. Keyingi koeffistent aylanma mablag‘larining depozitlar va qarz mablag‘lariga nisbatini ko‘rsatadi.
   

Likvid koeffistentlari taxlil maqsadiga ko‘ra farqlanishi mumkin. Iqtisodiy adabiyotlarda likvidlikning quyidagi umumiy formulasi beriladi:
Likvidlik q Likvid aktivlar / jalb etilgan aktivlar
Ushbu koeffistentni muddatlar bo‘yicha bo‘lib chikish mumkin, masalan, qisqa muddatli likvidlik koeffistenti (KMK) va o‘rta muddatli likvidlik koffistenti (UMK)
KMK q kassa nostro hisob varaqlari bo‘yicha qoldiqlar (DKMO) / joriy va jamg‘rma hisob varaqlaridan qisqa muddatli depozitlar
KF q (qoplash muddati 1-5 yilgacha bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar va ssudalar) / (qoplash muddati 1-5 yilgacha bo‘lgan depozitlar va zayomlar)
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining «Tijorat likvidligini boshqarishga bo‘lgan talablari to‘g‘risidagi» Nizom N421 2 noyabr 1998 yilgi qoidasiga asosan likvidlikni tartibga solish taxlil qilishning asosiy maqsadlari quyidagilar hisoblanadi:
-Likvidlik koeffistentlari tizimini to‘g‘ri hisoblashni tartibga solish;
-Bank likvidligidagi ijobiy va salbiy yo‘ralishlarni aniqlash;
-Salbiy yo‘ralishlarni keltirib chiqaruvchi omillarni aniqlash;
-Bank likvidligining axvoli to‘g‘risida xulosa chiqarish;
-Bank likvidligini taxlil qilish natijalari asosida bankga tavsiyalar tayyorlash;
Mazko‘r qoidaga muvofiq laxzalik, joriy va qisqa muddatli likvidlik ko‘rsatkichlari me‘yoriy hisoblanadi. Likvidlik bankning majburiyatlarga doir to‘lovlarni bajarish talablarini o‘z vaqtida va to‘liq bajarish layoqati hamda mijozlarning kreditga bo‘lgan extiyojini qondirishga tayyorgarligi asosida baholanishi mumkin. Bank likvidligi quyidagilar qoplanishi lozim:
-depozitlarning olinishi;
-aktivlar va majburiyatlarni qoplash muddatlari o‘rtasidagi farqlar;
-pul bozorining o‘zgarishlari;
-rejalashtirilmagan xarajatlar;
Xar bir aktiv va majburiyat uchun eng kichik muddat belgilanib, shu muddat ichida qoplanishi lozim.

2.