O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti biologiya kafedrasi

Ichki  ajratuvchi  to’qimalar.  Ko’pchilik  ninabargli  daraxtlarning  yog’ochligi,  po’st  va 
bargida  uchraydigan  smola  yo’llari  smola  kanallari  deb  ataladigan  uzunasiga  ketgan 
bo’shliqlardan iborat bo’lib, ularning ichki tomoni parenxima hujayralari bilan qoplangan. 
Bu hujayralar ajratuvchi hujayralar deb ataladi. 
Sut  naychalari  o’simlik  tanasida  tarmoq-lanib  ketgan  kanallar  sistemasidan  iborat.  Sut 
naychalari  doimo  tirik  bo’lib,  unda  muallaq  holda kauchuk, juda kichik smola tomchilari, 
kraxmal  donachalar  va  alkaloidlar  bo’ladi.  Bu  ko’knori,  sutlamagul,  qoqio’t  kabi 
o’simliklarga  xos  bo’lgan  sutsimon  shiradir.  Ayrim  o’simliklar,  masalan,  Braziliya 
geveyasining  sutsimon  shirasidan  ko’plab  kauchuk  olinadi.  Bu  o’simlik  ekvator  zonasiga 
barcha mamlakatlarda ko’plab o’stiriladi va katta xo’jalik ahamiyatiga ega. 
O’tkazuvchi 
to’qimalar. 
O’tkazuvchi 
nay 
bog’lam 
turlari, 
ularning 
hosil  bo’lishi.  O’simliklarda  moddalar  harakatini  amalga  oshiruvchi  bir  –  biriga  qarama–qarshi 
yo’nalishdagi  o’tkazuvchi  to’qima  hosil  bo’lgan.  Ularni  shartli  ravishda  pastdan–yuqoriga 
ko’tariluvchi  oqim  va  yuqoridan  pastga  tushuvchi  oqim  deb  qabul  qilingan.  Pastdan  yuqoriga 
harakatlanuvchi oqim ksilema yoki yeg’ochlik deb atalgan umumiy to’qima orqali, pastga tushuvchi 
oqim  esa  floema  yoki  lub  orkali  amalgan  oshiriladi.Ksilema  (yog’ochlik).  Yeg’ochlik  tarkibiga 
o’tkazuvchi,  mexanik  va  asosiy  parenxima  to’qimalari  kirib,  uning  ixtisoslashgan  o’tkazuvchi 
elementlari traxeid va naylardir.  

---

 
37 
Traxeidlar bir necha mm uzunlikdagi prozenxima hujayralardan iborat. Shakllangan traxeidlar qalin 
hujayra  devoriga  ega  bo’ladi  va  o’lik  hujayralar  hisoblanadi.  Traxeidlarning  hujayra  qobig’i 
qalinlanish xususiyatiga ega. Ular halqasimon, spiralsimon, parvonsimon eki to’rsimon shakllarda 
qalinlashadi.  Traxeidlar  tuzilishi  jihatidan  naylarga  o’xshash,  ammo  ularga  nisbatan  oldin  kelib 
chiqqan oddiy suv o’tkazuvchi element desa bo’ladi.  
Naylar. Naylar uzun (bir necha sm yoki metr), ichi bo’sh hujayralarning tik qatoridan iborat. Ular 
parenxima  hujayralarning  tik  qatoridan  hosil  bo’lib,  ko’ndalang  devorlari  erib  ketadi.  Bir–birlari 
bilan yonma–yon joylashgan hujayralar nayga aylanadi. Har bir hujayra nayning ayrim a’zosi bo’lib 
qoladi. Hujayralarning ko’ndalang devorlarini erib ketishidan qolgan qismi  perforatsion plastinka 
deb  ataladi.  Perforatsion  plastinkada  bir  necha  teshikchalar  bo’lsa,  narvonsimon  per-foratsiyalar 
hosil  bo’ladi.  Agarda  unda  bitta  yirik  teshik  bo’lsa,  oddiy  perforatsiya  deb  ataladi.  Hujayra 
devorlarining  qalinlashish  xarakteriga  ko’ra  halqasimon,  spiralsimon,  narvonsimon,  to’rsimon  va 
nuqtasimon naylar farq qilinadi.