O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti biologiya kafedrasi



Download 3,95 Mb.
Pdf ko'rish
bet24/260
Sana31.12.2021
Hajmi3,95 Mb.
#200446
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   260
Bog'liq
botanika

Protoplast (yunon. protos - birinchi, plastos -  tashkil topgan) hujayraning tirik qismi bo’lib, qobiq 
tagida  yupqa  qavat  hosil  qilib  joylashgan.  Unda  sitoplazma,  yadro,  ribosomalar,  mikronaychalar, 
mitoxondriyalar, plastidlar kabi organellalar va membrana sistemasidan endoplazmatik to’r, hamda 
diktiosomalar  bo’ladi.  Organoidlar  va  membrana  sistemalari  sitoplazmaning  asosiy  moddasi 
hisoblangan  matriksda,  ya’ni  gialoplazmada  joylashgan.  Sitoplazma  hujayra  qobig’idan  plazmatik 
membrana plazmalemma  yordamida ajralib turadi. Yetilgan hujayraning  markaziy qismini hujayra 
shirasi  bilan  to’lgan  membrana  -    tonoplast  bilan  protoplastdan  ajralib  turadigan  yirik  vakuola 
egallaydi Hujayrada moddalar almashinuvi natijasida to’plangan suvda eruvchan ergastik moddalar 
sitoplazma bilan aralashmay alohida tomchilar holida to’planadi. Hujayraning yoshi ulg’ayishi bilan 
ular  bir–  birlari  bilan  qo’shilib  hujayra  shirasi  deb  atalgan  eritmani  tashkil  etadi.  Bu  eritma 
joylashgan  bo’shliq  vakuola  deb  ataladi. Hujayra shirasi  sitoplazmaning ichki  pardasi hisoblangan 
tonoplast  bilan  chegaralangan  bo’ladi.  Ko’pchilik  yuksak  o’simliklarni  voyaga  yetgan  hujayralari 
uchun  markaziy  vakuolaning  bo’lishi  xarakterlidir.  U  ancha  yirik  bo’lib,  hujayraning  70–90  % 
hajmini  egallaydi,  hujayraning  protoplasti  barcha  organellalari  bilan  birga  uning  qobig’i  ostida 
joylashgan protoplastda ham odatda mayda sitoplazmatik vakuolalar uchraydi. 
Hujayra  shirasining  kimyoviy  tarkibi  va  kontsentratsiyasi  ham  o’zgaruvchan.  Hujayra  shirasini 
keng  tarqalgan  moddalaridan  biri  shakarlardir.  Ular  saxaroza,  glyukoza  va  fruktozalar  shaklida 
uchraydi. Shakar moddalar hujayrada g’amlangan holda hujayra uchun muhim oziq modda sifatida 
xizmat  qiladi.  Glyukoza  va  fruktozalar  asosan  sersuv  etdor  mevalarda  ko’p  miqdorda  to’planadi. 
Yetilayotgan  urug’  hujayralari  vakuolalarida  ko’p  miqdorda  kolloid  holdagi  oqsillar  to’planadi. 
Shuning uchun ham ularni oqsilli vakuolalar deyiladi. 
Hujayra  shirasida  organik  kislotalardan  olma,  limon,  qahbaro  kislotalari  va  oksidlar  ko’proq 
uchraydi. Ular xom mevalarda kuzatilib, mevaga nordon maza beradi. Mevalar  yetilganda organik 
kislotalar  nafas  olish  sarf  bo’lib  ketadi  va  mevaning  nordonlik  mazasi  yo’qoladi.  Hujayra  shirasi 


 
17 
tarkibiga ko’pincha oshlovchi moddalr – tanin ham kirdi. Bular azotsiz siklik birikmalar hisoblanib, 
burushtiruvchi xususiyatiga ega. 
Alkaloidlar.  Geterotsiklik  tuzilishli  azotli  organik  moddalar.  Ular  achchiq  ta’m  beradi.  Hujayra 
shirasida  tuzlar  shaklida  uchraydi  va  ishqoriy  xossaga  ega.  Odatda  rangsiz,  ba’zan  rangli  bo’ladi. 
Alkaloidlar yuksak o’simlik hujayralari uchun xos boshqa organizmlarda juda kam uchraydi. 
Glikozidlar. Shakarning spirtlar, aldegidlar, fenollar yoki boshqa moddalar bilan birikishidan hosil 
bo’lgan  tabiiy  moddalar  guruhi.  O’simlikdan  olinidigan  bir  necha  glikozidlar  tibbiyotda 
foydalaniladi. Glikozidlarga hujayra shirasidagi pigmentlar – flavonoidlar ham kiradi. Ularning biri 
antotsianlar hujayra shirasiga qizil, ko’k yoki binafsha rang beradi, ikkinchisi flavonlar sariq rangga 
ega. 
O’simlik  hujayralarida  moddalar  almashinuvchi  natijasida  hosil  bo’lgan  mahsulotlar,  ya’ni 
gialoplazma turli organellalarda ba’zan hujayra qobig’ida ma’lum miqdorda to’planadi. 
Bu  xildagi  mahsulotlarga  (kiritmalarga)  birinchi  navbatda  kraxmal  donachalari,  lipid  moy 
tomchilari, oqsillar, ikkinchi turlariga esa ba’zi moddalarning kristallari kiradi. 

Download 3,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   260




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish