O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti biologiya kafedrasi

Kristallar. Ko’pchilik organik kislotalarning tuzlari hujayra shirasida   kristallar shaklida uchraydi. 
Turli  kislotalarning  kristallari  o’ziga  hos  tuzilishgaega. 
Ular sistematik belgi sifatida ham xizmat qilishi mumkin. 
Hujayrada  odatda  oksalatlar  yoki  oksalat  kislotaning 
tuzlari ko’p tarkalgan. Ular orasida kaltsiy oksalat ko’proq 
uchraydi.  Kaltsiy  oksalat  oddiy  (piyozning  quruq 
po’stidagi 
hujayralarda), 
ninasimon 
yoki 
rafid 
(tradeskantsiya)  semiz  o’tda  va  murakkab  –  yulduzsimon 
druza (begoniya,  anjir  va  boshqalarda)  shakllarda  bo’ladi. 
Kristallar  ko’pincha  o’t  va  daraxtsimon  o’simliklarning 
epidermasida, po’stloq parenximasi hamda qari parenxima 
hujayralarda  uchraydi.  Ular  sukkulent  tipidagi  o’simliklarda  g’am  ko’p  uchraydi.  Kaltsiy  oksalat 
kristallardan  tashqari  ba’zi  bir  o’simliklarda  (fikus,  nasha)  kaltsiy  karbonat  kristalli  hosil  bo’ladi. 
Ular  hujayra  qobig’idagi  o’simtalar  orqali  shimilib,  hujayraning  ichki      bo’shlig’iga  o’sib  kirib 
boradi.  -rasmda Hujayra xayot faoliyati maxsulotlari: 1- kraxmal donachasi; 2-druzalar; 3-yadro; 4- 
sitoplazma  ko’rsatilgan.Natijada  uzum  boshiga  o’xshash  sistolitlar  paydo  bo’ladi.  Sistolitlar 
gazandadoshlar,  tutdoshlar  va  boshqa  oila  vakillari  uchun  xarakterlidir.  Tut  va  anjir  barglari 
hujayralarida  uchraydi.  Kristallar  hujayrada  osmotik  bosimni  saqlab  turishda,  oksalat  va  kislota 
muvozatini boshqarishda muhim rol o’ynaydi. Kristallar ayniqsa kserofit ekologik guruhga mansub 
-rasm. Hujayraning  ichki tuzilishi. 

---

 
18 
o’simliklarda,  ya’ni  qurg’oqchil  sharoitda  yashovchi  yoki  sho’rxok  tuproqlarda  o’suvchi  o’simlik 
turlarida  uchraydi.  Ular  hujayra  shirasining  osmotik  bosimini  oshirish  orqali  hujayraning  shimish 
kuchiga  ta’sir  etadi.  Kristallar  o’simlikda  hosil  bo’lgan  kaltsiy  elementini  neytrallashda  ham 
ahamiyatiga  ega.  Chunki  xazonrezgilik  vaqtida  o’simlik  barglarida  to’plangan  ortiqcha  ohak 
chiqarib yuboriladi. Ikkinchi tomondan kristallarga ega bo’lgan epidermal hujayralar yaltirab turadi. 
Bu  o’z  navbatida  quyoshning  tik  tushayotgan  nurlarini  sindiradi,  o’simlikni  ortiqcha  qizib 
ketishidan va suv sarfidan saqlaydi. 
Sitoplazma  –  hujayraning  muhim  tarqibiy  qismi  hisoblanib,  unda  turli  moddalar  to’plash,  nafas 
olish,  o’sish  jarayonlari,  ko’zg’aluvchanlik  va  irsiy  belgilar  saqlanadi,  xullas  barcha  hayotiy 
jarayotlar  sitoplazmada  ro’y  beradi.  Uning  solishtirma  og’irligi    1,04  –  1,06  ga  teng,  tiniq, 
qovushoq, rangsiz massadir. Suvga nisbatan nurni biroz kuchliroq sindiradi, suvda erimaydi. 
Sitoplazma organik va anorganik moddalardan tashkil topgan. Asosiy organik moddalarga oqsillar, 
ugevodlar,  nuklein  kislotalar  va  lipidlar  (yog’simon  moddalar)  kiradi.  Oqsillar  tirik  mavjudot 
tuzilishini va xossalarini belgilab beruvchi moddalardir.