O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi tеrmiz davlat univеrsitеti tabiiy fanlar fakultеti

Иш учун керакли жиҳозлар: Қон томир системасининг умумий 
кўриниши расми, юракнинг расми, муляжи, препарат, юракнинг тузилиши 
диафильми, қон айланиш доираларининг расми, муляжи, диафильми, буюм
ва қоплагич ойналар, Франк нинаси (ёки оддий тикув нинаси), спирт лампа, 
спирт, пахта, дока, йод, қорамол ёки йирик куй юраги, тарелка, скальпель, 
пинцет, қайчи.
Назарий тушунча: Қон томирлар системаси юрак, артерия, вена 
капиллярлар каби мураккаб тузилмалардан иборат. Вазифаси-томирлар 
ичидаги суюқликлар (қон, лимфа) ҳужайра ва тўқималар ҳаёти учун зарур 
бўлган барча моддаларни етказиб беради, шу билан бирга уларнинг 
таркибидаги организмга керак бўлмаган чиқинди моддаларни айирув 

---

119 
ҚОН АЙЛАНИШ СХЕМАСИ 
 
 
 
7 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
7-расм 
1-Бошнинг томирлари; 2-Аорта ёйлари; 3-Ўпка артерияси;4-Ўпка венаси; 5-Юрак; 6-Оёқ 
томирлари; 7-Ички аъзолар томирлари;
8-Пастки ковак вена; 9-Аорта; 10- Юқориги 
ковак вена.

---

120 
аъзоларига олиб боради. 
Юрак-қон томир системасининг марказий органи бўлиб, нерв, 
гормонлар бошқаруви таъсирида доимо бир маромда қисқариб ва кенгайиб 
туради, организмдаги қон суюклиги ҳар хил катталикдаги қон томирлар 
ёрдамида ҳужайра ва тўқималарга озиқ моддаларни олиб боради ҳамда 
бошка қон томирлар орқали юракка кайтиб келади.
Юрак тўрт камерали орган (чап қоринча, чап бўлмача, ўнг қоринча, ўнг 
бўлмача) бўлиб, кучли мускул тизимидан ташкил топган. Чап қоринча ва чап 
бўлмача артерия қонларини қабул қилиб, уни организмга ҳайдаб беради, ўнг 
қоринча ва ўнг бўлмача эса вена қонини қабул қилиб, уни чиқариб беради. 
Юрак конуссимон шаклда бўлиб, унинг юқорига қараб турган 
кенгайган қисми-асоси, пастга қараб ингичкалашиб кетган қисми-унинг учи 
дейилади. Юракнинг ўртача оғирлиги эркакларда 300 г., аёлларда 220-250 
г.ни ташкил этади. Узунлиги 14-16 см., диаметри 12-15 см.га тенг. 
Юрак кўкрак оралиғида жойлашган бўлиб, унинг учдан икки қисми 
тана ўрта чизиғининг чап томонида, учдан бир қисми эса ўнг томонда 
жойлашади. Юрак унинг асос қисмига туташган йирик томирларига осилиб 
турган ҳолда қисқариб (систула) ва кенгайиб (диастула) туради. Ўрта яшар 
одамнинг юраги минутига ўртача 70-75 марта қисқаради.
Юрак девори уч қаватдан: ички қават (эндокард), ўрта мускул қават 
(миокард) ва ташқи қават (перикард) дан тузилган.
Қон томирлар системасида катта ўрин тутадиган барча қон томирлар 
икки турга бўлинади: 1) Марказий орган-юракдан чиқиб бутун гавдага 
тарқаладиган барча қон томирлари артерия қон томирлари дейилади; 2) 
Ҳужайра ва тўқималардан марказий орган-юракка қон олиб келадиган 
томирлар эса вена қон томирлари деб аталади. Бу томирлар системаси 
организмдаги ҳамма тузилмалар вазифасини бирлаштириш имконини беради. 
Улар нерв системаси ва баъзи гормонларнинг бевосита таъсири остида 
ишлайди.
Одам танасидаги қон томирлар иккита ёпиқ, яъни ката ва кичик қон 
айланиш доираларини ҳосил қилади.