O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi tеrmiz davlat univеrsitеti tabiiy fanlar fakultеti

ҲАЗМ ҚИЛИШ ОРГАНИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ 
Микроскопда қараганда овкат ҳазм қилиш канали кўп бўлимларининг 
девори шилимшиқ, мускул ва адвентиций (бириктирувчи тўқимадан) ёки
сероз пардадан тузилганлиги маълум. Шилимшиқ парда бир неча қаватдан 
тузилган. Унинг энг ташқи қавати - эпителий овқат ҳазм қилиш каналининг 
баъзи бўлимларида кўп қаватли, бошқа бўлимларида эса, бир қаватли бўлади. 
Эпителий остида маълум бир тузилишга эга бўлмаган юпқа пластинка –базал 
мембрана жойлашган. Эпителийнинг энг пастки қавати ҳужайраларнинг 
бизал учи гўё бириктирувчи тўқима билан уланиб кетаркан. Бириктиручи 
тўқима қон томирларига бой бўлади. Ҳақиқий биритиручи тўқимани пардада 
унча катта бўлмаган лимфа тугунларини эслатадиган лимфа элементлари 
тўплами тез – тез учраб туради. Бу ерда эпителий ҳосиласи бўлган овқат ҳазм 
қилиш безгаклари ҳам бўлади. 
Шилимшиқ парданинг тўртинчи қавати бириктирувчи тўқимали 
қаватча – шилимшиқ каналининг безчалари бор. Овқат ҳазм қилиш 
каналининг турли бўлимларида шилимшиқ парданинг тузилишибирхил эмас. 
Баъзи шилимшиқ ости қавати ёки мускул қавати бўлади ёки биронтаси ҳам 
бўлмайди. 
Овқат ҳазм қилиш канали юқориги бўлимлари мускул қавати (оғиз 
бўшлиғи, ҳалқум, қизилўнгачнинг бар қисми) дўндалнинг тарғил, пастки 
бўлимлариники эса силлик мускул туқимасидан тузилган. 
Эмбрион таракқиёти биринчи ойнинг охирига келиб, одам ичаги икки 
учи бора тўғри каналдан иборатбўлади. У ички қават энтодержадан ва ташқи 
қаватнинг мезодермадан ташкил топган бўлиб, у қаватлар орасида мезинхима 
қаватчаси жойлашган бўлади. 
Эмбрионнинг бош томонида оғиз тешиги ҳосил бўлади: эктодермада 
ичакнинг олдинги қисми томонига қараб ботиқлик ҳосил қилади. 

---

55 
Эмбрион тараққиёти биринчи ойнинг охирига келиб, одм ичаги икки 
учи берк тўғри каналдан иборат бўлади. У ички қават – энтодермадан ва 
ташқи қават – мезодермани ташкил топган бўлиб, у қаватлар орасида 
мезинхима қаватчаси жойлашган бўлади. Эмбрион бош томонидан огиз 
тешиги ҳосил бўлади; эктодермада ичакнинг ички томонига қараб бўшлиқ 
ҳосил бўлади. Эмбрион ривожланишининг биринчи ойи охирида ҳосил 
бўладиган бўшлиқ ва ичак бўшлиғи юпқа халқум пардаси билим ажралган 
бўлиб, тез орада бу парда тешилади. Кейинроқ ҳосил бўлган бу бўшлиқ оғиз 
ва бурун бўшлиқларига ажралади. Шундай қилиб, овқат хазм қилиш 
каналининг оғиз бўшлиғини шилимшиқ пардасининг ривожланишида 
эктодерма ташкил этади. 
Эмбрионнинг орқа томонида худи шу йўл билан орқа чиқариш тешиги 
ҳосил бўлади. Овқат ҳазм қилиш канали бош қисмларда анча мураккаб 
ривожланади. Худи тубли ҳайвонлардагидек қушда ҳам кўртак шаклида 
пайдо бўлади. Тубан умуртқалиларда – балиқ ва амфибитларда – бу аппарат 
жабра билан нафас олишини таъминланган ҳолда кучли ривожланиш бўлади. 
Одамда эса у қолдиқ шаклида бўлиб, унинг кўртакларидан бошқа ҳайвонлар 
пайдо бўлади. 
Овкат ҳазм қилиш каналининг ошқозон – ичак бўлими қуйидагича 
ривожланади: унинг бўйи бўлими яқинида ошқозон кенгаяди (бўлажак 
ошқозон). Қорин бўшлиғидаги барча органларни, шу жумладан ошқозонни 
ҳам ўраб турувчи сероз парда, яъни қорин парданинг ички варағи мезолитдан 
ва унинг остида жойлашган биритирувчи тўқимадан ташкил топади. Бу парда 
ошқозондаги бошқа организмларга ўтади ва ошқозон – талоқ, жигар – 
ошқозон (Кичик чарвининг бир қисми) ва ошқозон - чамбар ичак ўртасида 
жойлашган бурмаларни ҳосил қилади. Ошқозониннг силлиқ мускул 
толаларидан тузилган мускул системаси учта қават ҳосил қилади. Ташқи 
узунасига йўналган мускуллари давомидир. Иккинчи қават доира шаклида 
жойлашган толали бўлиб, бу толалар ошқозондан чиқиш жойи атрофида 
ҳалқасимон, кучли қисувчи мускул, яъни сфинстр ҳосил қилади. Ошқозон 
ичида, сфинктер ўрнида жойлашган шилимшиқ пардани ўн икки бармоқ 
ичакка ўтадиган ҳалқасимон тўсиқ ҳоил қилади. Ички мускул қавати 
ошқозонга кириш жойидан бошлабунинг олдини ва орқа девор бўйлаб катта 
эгиклигига қараб қия йўналиш толаларидан ташкил топади. 
Бу қават фақат ошқозон тагида ва танаида яхши ривожланган. Ошқозон 
шилимшиқ пардаси кўп бурмали бўлиб, у цилиндир шаклидаги 
ҳужайралардан иборат. Ошқозон мускулларининг қисқариши натижасида 
овқат ошкозон шираси билан аралашади, қисман ҳазм бўлади ва ҳосил 
бўлган бўтқасимон модда ички томон ҳаракатланади.