O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi t oshkent moliya instituti “iqtisodiyot”kafedrasi

4. Oʼzbekistonda pul-kredit tizimini takomillashtirish yoʼnalishlari.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2017-yil 13-sentyabr kuni "Pul-kredit sino'satini yanada takomillashtirish choratadbirlari to'g'risida"gi qarorni imzoladi. Qaror bilan Markaziy bankning o'rta muddatli istiqbolda pul-kredit siѐsati maqsadlariga erishish mexanizmlari va printsiplarni, jahondagi markaziy banklar tomonidan ichki narxlar barqarorligini taъminlashda qo'llaniluvchi inflyatsion targetlash tartibiga (Inflyatsion targetlash – bu o'rta muddatli istiqbolda inflyatsiya maqsadini belgilash va unga erishishga qaratilgan pul siѐsati rejimi) qayta ko'rib chiqish bo'yicha taklifi tasdiqlandi.
Markaziy bank, Moliya vazirligi va Iqtisodiѐt vazirligi tomonidan 2017-2021-yillar davrida pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish va inflyatsion target rejimiga bosqichma-bosqich o'tish bo'yicha ishlab chiqilgan chora-tadbirlar majmui tasdiqlandi. Markaziy bankka 2018-yil 1-martgacha pul-kredit siyosatini amalga oshirish va rivojlantirish o'rta muddatli Kontseptsiyasini hamda kontseptsiyani 2018-2021-yillarda amalga oshirish bo'yicha «yo'l xaritasini» ishlab chiqish va tasdiqlash vazifasi topshirildi.
Unda inflyatsion target rejimiga quyidagi yo'llar bilan bosqichma-bosqich o'tish nazarda tutilgan:
- umumiqtisodiy, soliq-byudjet va pul-kredit siyosatini muvofiqlashtirish amaliyotini takomillashtirish, iqtisodiy o'sish maqsadlari, davlat byudjeti balansi va iqtisodiѐtdagi narx darajasining barqarorligi bo'yicha maqsadlar muvofiqligi hamda o'zaro aloqalarini taъminlashga alohida e`tibor berish;
- likvidlikni taqdim etish va jalb qilish operatsiyalari bo'yicha samarali foydalanadigan foizli pul-kredit siyosati vositalarini kengaytirish;
- tijorat banklari tomonidan foiz stavkalarini shakllantirish uchun bozor mexanizmlarini, shu jumladan, kreditlar bo'yicha keng qo'llash;
- makroiqtisodiy tahlil va prognozlarning eng yaxshi xorijiy tajriba modellariga muvofiq takomillashtirish;
- pul-kredit siyosatining shaffofligi va oldindan taxmin qilinish imkoniyatini oshirish, jumladan, qo'llaniladigan vositalar va olib boriladigan siyosatning asosiy maqsadlari to'g'risida axborot berish maqsadida jamoatchilik bilan munosabatlarni mustahkamlash¹¹.
2018-yil 16-yanvar kuni O'zbekiston Respublikasi Markaziy Banki 2018-yil uchun asosiy va ustuvor vazifalarni e`lon qildi.
Birinchidan, 2018-yilda birinchi navbatda inflyatsiya darajasiga monetar omillarning oldini olishga qaratilgan pul-kredit siѐsatining qat`iy kursi davom ettiriladi. Iqtisodiyotning kreditlarga ehtiyoji hisobga olingan holda 2018-yilda pul massasi o'sishi sur`atlarini 12–14 foiz darajada ushlab turish nazarda tutilgan. Shu bilan birga o'rta muddatli istiqbolda inflyatsion targetlash rejimiga bosqichma-bosqich o'tish uchun barcha zarur sharoitlarni shakllantirish bo'yicha ishlar faol olib boriladi. Shu maqsadda XVFning texnik missiyasini jalb etish asosida 2018-yilning birinchi choragida «Pul-kredit siyosatini rivojlantirish vaamalga oshirishning o'rta muddatli konseptsiyasi»ni ishlab chiqish nazarda tutilgan.
Ikkinchidan, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan xorijiy valyuta oldi-sotdisi tartibini yanada takomillashtirish va soddalashtirish, bank operatsiyalaridan foydalanish darajasini kengaytirish bo'yicha choralar qo'llaniladi, jumladan:
a) xorijiy valyuta oldi-sotdi operatsiyalarini masofadan turib o'tkazish mexanizmini joriy etish (banklarning mobil ilovalari orqali milliy va xorijiy valyutadagi to'lov kartalari o'rtasidagi konversiya);
b) mamlakat ichida konversion to'lov kartalaridan naqd xorijiy valyuta echib olishga ruxsat berish va tegishli bankomatlar tarmog'ini ko'paytirish.
Uchinchidan, naqd pul muomalasini takomillashtirish vazifalari doirasida muomaladagi banknotlar tuzilmasini optimallashtirish ishlari davom ettiriladi. Milliy valyutadan foydalanishda qulaylikni oshirish maqsadida yirikroq nominaldagi banknotlarni muomalaga chiqarish hamda mayda kupyuralarni 50,100, 500 so'mlik yangi namunadagi tangalarga almashtirish hamda 200 so'mlik tangalarni chiqarish masalasi ko'rib chiqiladi.
To'rtinchidan, zamonaviy bank xizmatlarini ko'rsatishga sharoitlar yaratish uchun innovatsion bank texnologiyalarini joriy etish faollashtiriladi, jumladan, «raqamli» banklar faoliyati tashkillashtiriladi, chakana xizmatlar ko'rsatishga ixtisoslashgan bank bo'linmalari, masofadan turib bank xizmat ko'rsatishni takomillashtirish, to'lov tizimini yanada rivojlantirish yo'lga qo'yiladi.
Beshinchidan, moliyaviy xizmatlar o'rnatilgan talablarga mos kelishi yuzasidan tekshirishlar o'tkazish yo'li bilan iste`molchilarning huquqlarini va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga, aholi va tadbirkorlik sub`ektlarning moliyaviy xizmatlardan foydalanish, ularning moliyaviy savodxonligi darajasini oshirishga alohida e`tibor qaratiladi.
Oltinchidan, O'zbekiston Respublikasining quyidagi qonunlari loyihasi yangi tahrirda ishlab chiqiladi:

• 
  «O'zbekiston Respublikaci Markaziy banki to'g'risida» — milliy iqtisodiyotni keng miqyosda isloh qilish doirasida pul-kredit siyosati va bank nazoratini takomillashtirish zaruriyatini hisobga olib;
  
• 
  «Banklar va bank faoliyati to'g'risida» — banklar va tadbirkorlik sub`ektlari o'rtasida to'laqonli sheriklik munosabatlarini shakllantirish uchun raqobat sharoitlarini yaratish va aholi o'rtasida bank tizimiga ishonchli sherik sifatida ishonch uyg'otish;
  
• 
  «Valyutaviy tartibga solish to'g'risida» — valyuta bozorini liberallashtirish bo'yicha qabul qilingan choralar ta`siri tahlilidan kelib chiqib, investitsion iqlim va biznes-muhitni yaxshilashga yo'naltirilgan valyuta siyosatini takomillashtirish¹².
  

2.Zamonaviy kredit tizimi uzoq tarixiy rivojlanish va bozor iqtisodiyotirivojlanishi ehtiyojlariga moslashish natijasidir. Kredit tizimining ikkita tushunchasi mavjud:

1) kredit va hisob-kitob munosabatlari, kredit berish shakllari va usullari majmui;
2) iqtisodiyotni tartibga solishda davlat tomonidan faol foydalaniladigan moliya institutlari majmui.
Kredit munosabatlari ssuda kapitalining harakati bilan bog'liq bo'lib, kreditning turli shakllarini o'z ichiga oladi. Kredit tizimi moliya institutlarining majmui sifatida jamiyatning turli tabaqalarining bo'sh pul kapitali, daromadlari va jamg'armalarini jamlaydi va ularni korxonalarga, davlatga va jismoniy shaxslarga qarzga beradi. Kredit tizimi ijtimoiy takror ishlab chiqarishning butun mexanizmida vositachilik qiladi va ishlab chiqarishni konsentratsiyalash va kapitalni markazlashtirishning kuchli omili bo'lib xizmat qiladi, bo'sh pul mablag'larini jadal safarbar etishga va ulardan mamlakat iqtisodiyotida foydalanishga yordam beradi.
G'arb mamlakatlaridagi zamonaviy kredit tizimi quyidagi muhim jarayonlar ta'sirida shakllandi:

• 
  bank kapitalining kontsentratsiyasi va markazlashuvi, bu yirik banklarning paydo bo'lishiga olib keldi;
  
• 
  kredit-moliya institutlarining ixtisoslashuvi va kredit tizimining funksional tuzilishining murakkablashishi;
  
• 
  bank va sanoat monopoliyalarining qo'shilishi yoki birlashishi va moliyaviy kapitalning shakllanishi;
  
• 
  bank ishining baynalmilallashuvi, transmilliy banklar va moliyaviy guruhlarning vujudga kelishi.
  

Rivojlangan bozor iqtisodiyotida bir tomondan bozor iqtisodiyoti sub'ektlarining vaqtincha bo'sh pul mablag'larini jamg'aradigan, ikkinchi tomondan, ushbu mablag'lardan tijorat manfaatli foydalanish kanallarini topadigan vositachi kredit tashkilotlari rolini kim bajaradi. Kredit operatsiyalari bilan bog'liq bo'lgan har qanday vositachi ikki tomonlama rolni bajaradi - ssuda kapitalini jalb qiluvchi qarz oluvchi sifatida ham, qarz mablag'larini taqsimlashning tijorat jihatdan foydali usullarini topadigan kreditor sifatida. Bu erda kredit bilan bog'liq barcha operatsiyalarni passiv va faolga bo'lish paydo bo'ladi. Birinchisi mablag'larni jalb qilish bo'yicha barcha harakatlarni qamrab oladi. Ikkinchidan, ushbu mablag'larni tijorat foydali investitsiyalar va operatsiyalarga yo'naltirish bo'yicha harakatlar. Passiv va faol operatsiyalar uchun foizlar to'lov sifatida ishlatiladi, chunki faol operatsiyalar odatda olingan mablag'lar bilan amalga oshiriladi passiv operatsiyalar. Bu foizlar orasidagi farq (marja) kredit tashkilotlarining asosiy daromadidir:
a) kredit-moliya institutlarining, shu jumladan bank va nobank tashkilotlarining keng tarmoqlangan tizimi;
b) qimmatli qog'ozlar bozori;
v) rivojlangan iqtisodiyotda saqlanib qolgan, o‘tmishdagi, jumladan, feodal davrlarga xos bo‘lgan kredit vositachilari (sudxo‘rlar va ular bilan bog‘liq muassasalar).
Hozirgi vaqtda moliyaviy institutlar va qimmatli qog'ozlar bozori hal qiluvchi rol o'ynaydi; ular umumiy kredit kapitalining 90% dan ortig'ini to'playdi va taqsimlaydi. Moliya institutlari tuzilmasida ikkita asosiy guruh mavjud - universal profilli vositachilar, mohiyatiga ko'ra passiv va faol xarakterdagi kredit-moliya operatsiyalarining barchasi yoki aksariyat qismi bilan shug'ullanadigan vositachilar va ayrim o'ziga xos operatsiyalarga ixtisoslashgan vositachilar. Kredit-moliya institutlarining asosiy guruhini banklar tashkil etadi. Bank ssuda kapitalini jalb qilish va taqsimlash bilan bog'liq tadbirkorlik faoliyatining o'ziga xos shaklidir.