O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi t oshkent moliya instituti “iqtisodiyot”kafedrasi

Pul-kredit tartibga solishning chegaralari.
Markaziy banklar ssuda kapitali bozori holatiga va u orqali iqtisodiyotga ma'lum darajada ta'sir ko'rsatishi mumkin. Ammo ular inqirozli retsessiyalarni va xo'jalik mexanizmining boshqa buzilishlarini keltirib chiqaradigan takror ishlab chiqarish naqshlarini engishga qodir emaslar. Markaziy banklarning harakatlari bir-biriga ziddir, chunki ular bir vaqtning o'zida turli, ko'pincha bir-biriga mos kelmaydigan maqsadlarga erishishga qaratilgan. Arzonroq kredit va ishlab chiqarishni rag'batlantirishga urinishlar, qoida tariqasida, iqtisodiyotdagi nisbatlarning buzilishiga va inflyatsiyaning oshishiga yordam beradi. Pul massasini qat'iy tartibga solish siyosati kutilgan natijalarni bermaydi, chunki inflyatsiya murakkab ko'p omilli jarayon bo'lib, uni pul-kredit choralari bilan to'xtatib bo'lmaydi. Valyuta inqirozi va valyuta kurslarining pasayishi sharoitida markaziy banklar foiz stavkalarini oshirish va kapitalni mamlakatga jalb qilish orqali to'lov balansi holatini yaxshilashga harakat qilmoqda. Kredit tannarxining oshishi ishlab chiqarishning o'sishiga yo'naltirilganligiga ziddir.
Tijorat banklari va ularning operatsiyalari. Tijorat banklari universal muassasalardir. Ular kredit, aktsiyadorlik, vositachilik, hisob-kitob operatsiyalari, turli mijozlarga xizmat ko'rsatish - eng yirik korporatsiyalardan tortib kichik qarz oluvchilar va jamg'armalargacha. Bank operatsiyalari uchta asosiy guruhga bo'linadi:

• 
  passiv (mablag'larni jalb qilish);
  
• 
  faol (mablag'larni joylashtirish);
  
• 
  komissiya va vositachi (mijoz nomidan komissiya asosida) va ishonch.
  

Passiv bank operatsiyalari. Bankning resurslari o'z mablag'lari, jalb qilingan va chiqarilgan mablag'lardan iborat. Kapital tarkibiga o'z kapitali va zaxira kapitali, shuningdek taqsimlanmagan foyda kiradi. Qimmatli qog'ozlar bozoriga aktsiyalarni joylashtirish orqali o'z kapitali safarbar qilinadi. zaxira kapitali joriy foydadan ajratmalar hisobiga shakllanadi. U kutilmagan yo'qotishlarni, qimmatli qog'ozlar narxining pasayishi natijasida yo'qotishlarni qoplash uchun mo'ljallangan. Taqsimlanmagan foyda hisobi oraliq, tranzit hisob hisoblanadi. U aktsiyadorlar o'rtasida dividendlar ko'rinishida taqsimlanmagan va zaxiraga kiritilmagan foydani jamlaydi. Foydani zaxiraga taqsimlash ko'pincha soliq to'lovlarini kamaytirish usuli bo'lib xizmat qiladi, chunki zaxiralarning ko'p turlari soliqdan ozod qilingan. O`z mablag`lari depozitlar (depozitlar), shuningdek chek va vakillik hisobvaraqlari ko‘rinishidagi jalb qilingan mablag‘larni tashkil etadi. Banklar tomonidan xayoliy depozitlarni yaratish va qabul qilish-mavjudlik operatsiyalari natijasida shakllangan pul mablag'lari ham banklar resurslarining manbai hisoblanadi. Aksept - pul va tovar hujjatlarini to'lashga rozilik - bank yozuvi shaklida, masalan, vekselda, chekda amalga oshiriladi. Aval, ya'ni. to'lov kafolati vekseldagi kafolat yozuvi yoki maxsus hujjat berish yo'li bilan beriladi. Akseptlangan vekselga ko'ra, bank mijozning hisobidan to'lovni amalga oshiradi, u oldindan zarur summani unga o'tkazadi va favqulodda operatsiya sodir bo'lgan taqdirda, bank faqat qarzdor bankrot bo'lgan taqdirda to'lovni amalga oshiradi. Aksept-aval operatsiyalari bir vaqtning o'zida va teng miqdorda bank balansi aktivida (bu operatsiyalar kimning buyrug'i bilan amalga oshirilayotgan mijozga qo'yiladigan talablar) va passivlarda (akseptlangan hujjat bo'yicha bank majburiyati) aks ettiriladi.
Bankning faol operatsiyalari. Banklar aktivlarida qimmatli qog'ozlar (aksiya) bilan kredit (buxgalteriya va ssuda) operatsiyalari ajralib turadi. Ular umumiy balansning 80% gacha hissasiga to'g'ri keladi. Bundan tashqari, banklar naqd pul, aksept operatsiyalari, chet el valyutasi, ko'chmas mulk va boshqalar bilan operatsiyalarni amalga oshiradilar. Bank operatsiyalarining asosiy turlari nisbati iqtisodiy vaziyat, sanoat tsikli, tashqi siyosat voqealari va boshqalar ta'sirida o'zgaradi. Kredit operatsiyalari garovsiz (blank) va ta'minlangan kreditlarga bo'linadi; chaqiruv bo'yicha (talab bo'yicha), qisqa, o'rta va uzoq muddatli; bir martalik va bo'lib-bo'lib to'lanadigan va hokazo.Banklarning birja operatsiyalari - qimmatli qog'ozlar bilan operatsiyalarning xilma-xilligi: o'z portfeli (investitsiyalari) uchun qimmatli qog'ozlarni sotib olish, yangi chiqarilgan qimmatli qog'ozlarni egalari o'rtasida dastlabki joylashtirish, sotib olish va sotish. mijoz nomidan qimmatli qog‘ozlar (qimmatli qog‘ozlarning ikkilamchi muomalasiga xizmat ko‘rsatish), qimmatli qog‘ozlar bilan garovga olingan kreditlar.
Komissiya-vositachilik va trast operatsiyalari. Eng muhim vositachilik operatsiyalari: inkasso, akkreditivlar, pul o'tkazmalari va savdo komissiyalari. Tashqi tomondan vositachilik operatsiyalariga o'xshash, ammo ulardan tashqariga chiqadigan trast operatsiyalari va lizing operatsiyalari alohida o'rinni egallaydi. Inkasso operatsiyalari - bank o'z mijozining topshirig'iga binoan pul va tovar-hisob-kitob hujjatlari bo'yicha pul mablag'larini qabul qiladigan operatsiyalar. Inkasso uchun cheklar, veksellar, qimmatli qog'ozlar, chet el valyutasi va boshqalar qabul qilinadi. Akkreditiv - bu akkreditivda ko'rsatilgan shartlar bajarilgandan so'ng shaxs yoki kompaniyaga ma'lum miqdorni to'lash to'g'risidagi ko'rsatma. O'tkazma operatsiyalari bankka qo'yilgan pul mablag'larini boshqa joyda joylashgan oluvchiga o'tkazishdan iborat. Lizing operatsiyalari - bu mashina va asbob-uskunalarni sotib olish va ularni ijaraga oluvchi kompaniyaga ijaraga berish, ijara haqini mulkdan foydalanishga qarab to'laydi.
Maxsus kredit-moliya institutlari iqtisodiy faoliyatning muayyan sohalari va tarmoqlarini - sanoat, qishloq xo'jaligi, tashqi savdo, kooperatsiya va boshqalarni kreditlash bilan shug'ullanadi. Qoida tariqasida, ularning faoliyatida bir yoki ikkita asosiy operatsiyalarni ajratish mumkin. Ushbu institutlar ssuda kapitali bozorining nisbatan tor sektorlarida hukmronlik qiladi va qoida tariqasida ma'lum mijozlarga ega. Investitsiya banklari emissiya va ta'sis faoliyati bilan shug'ullanadi, ya'ni. sanoat qimmatli qog'ozlarini chiqarish va bozoriga joylashtirish bo'yicha operatsiyalarni amalga oshiradi. Jamg'arma institutlari kredit tizimi yordamisiz kapital vazifasini bajara olmaydigan kichik jamg'arma va daromadlarni jalb qiladi. Maxsus kredit-moliya institutlarining eng muhimi sug'urta kompaniyalaridir. Ular mablag'larni jalb qilishning o'ziga xos shakli - sug'urta polislarini sotish bilan tavsiflanadi. Pensiya jamg'armalari pensiyalarni to'lash uchun kompaniyalar va davlat idoralari dasturlari ijrosining faollashuvi, iqtisodiѐtni, jumladan, tadbirkorlik faoliyatini kreditlash hajmlarining sezilarlikengaytirilishi, oʼz navbatida, pul massasining tez surʼatlarda oshishiga
olib keldi. Xususan, 2017 yilning birinchi yarim yilligida tijorat banklarining milliy
valyutadagi kredit portfeli qoldigʼi 32 foizga va pul massasining 15 foizga oʼsgan.Shuningdek, pul massasi tarkibida naqd pullar ulushining oshishi ham kuzatildi.
Kreditlash va muomaladagi naqd pul hajmlarining tez surʼatlarda
oʼsishi koʼpgina banklarda va umuman bank tizimida likvidlik miqdorining
mazkur davrda yil boshiga nisbatan 2,5 barobarga kamayishiga olib keldi.
Yuzaga kelgan ushbu vaziyatda, xususan, inflyatsion jaraѐnlarni jilovlash va
pul massasining oʼsishini cheklash hamda iqtisodiѐtga ajratilaѐtgan
kreditlar hajmini maqbullashtirish maqsadlarida Markaziy bankning
qayta moliyalash stavkasi joriy yil 28 iyunь kuni 9 foizdan 14 foizgacha
koʼtarildi. Pul-kredit siѐsatining qatʼiylashtirilishi iyulь oyidan
boshlab tijorat banklari tomonidan kreditlash hajmlari va pul massasi
oʼsish surʼatlarini sezilarli darajada pasaytirish hamda vujudga kelgan
inflyatsion bosimni kamaytirish imkonini berdi.
2017 yilning yanvarь-oktyabrь oylarida hukumatning jami pul
mablagʼlari qoldigʼi sezilarli darajada oshgan. Bunday koʼpayish asosan
valyuta kursi shakllanishining bozor mexanizmlariga oʼtilishi natijasida
eksport tushumlarining milliy valyutadagi qiymatining oshishi hamda
qimmatbaho metallar ishlab chiqarish sohasidan tushumlarning koʼpayishi
bilan izohlanadi1.
Oʼzbekiston Respublikasi Markaziy bank tomonidan 2017 yilning
iyulь oyidan boshlab, tijorat banklariga xorijiy valyutani garovga olgan
holda qisqa muddatli kreditlarni berish va ―svop‖ operatsiyalarining
faollashtirilishi pul-kredit instrumentlaridan bank tizimi
likvidligini tartibga solishda samarali foydalanish imkoniyatlarini
kengaytirdi. Xususan, Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga iyulь
oyida 689 mlrd. soʼm, avgust oyida 466 mlrd. soʼm va sentyabrь oyida 262 mlrd.
soʼm miqdorida jami 1,4 trln. soʼmdan ziѐd kreditlar berildi. Аvgust (131,71
2017 yil pul-kredit sohasi tahlili va 2018 yilga moʼljallangan monetar siyosat//
mlrd. soʼm), sentyabrь (848,9 mlrd. soʼm) va oktyabrь (313,2 mlrd. soʼm) oylarida
qaytarilgan kreditlarni inobatga olganda, joriy yilning 1 noyabrь
holatiga koʼra tijorat banklariga berilgan kreditlar qoldigʼi 84,4 mlrd.
soʼmni tashkil etdi1.
Oʼtgan davr mobaynida Markaziy bankning kreditlarini jalb qilishda
11 ta tijorat banki ishtirok etib, ushbu operatsiyalarning 62 foizi Xalq
banki, Аsaka bank, Аgro bank, Qishloq qurilish bank kabi tizimli
ahamiyatga ega boʼlgan banklar hissasiga toʼgʼri keldi. Umuman olganda,
Markaziy bank tomondan qayta moliyalash kreditlari berilishining joriy
etilishi pul-kredit siѐsatining foiz instrumentlari transmission
kanalining samaradorligini oshirishga xizmat qildi. Bu, birinchi
navbatda, banklararo pul bozoridagi hamda tijorat banklarining
kreditlari va depozitlari boʼyicha foiz stavkalarining oʼzgarishiga,
shuningdek pul agregatlari dinamikasiga samarali taʼsir koʼrsatishga zamin
boʼldi va monetar omillarning inflyatsiya darajasiga taʼsirini bosqichmabosqich pasaytirish imkonini berdi. Shuningdek, mazkur operatsiyalarning
joriy etilishi bank tizimida vujudga kelgan qisqa mudatli likvidlikka
boʼlgan talabni qondirish va toʼlov tizimining barqarorligini saqlashga
xizmat qildi (qarang: 9.4.1-jadval).


Xulosa
Asosiy makroiqtisodiy hisoblar orasida pul-kredit hisoblari bir qancha sabablarga ko‘ra muhim rol o‘ynaydi. Birinchidan, asosida pul yotgan bozor iqtisodiyotida moliyaviy tizim sektorlararo resurslar oqib o‘tadigan vositachi vazifasini bajaradi. Pul-kredit sektori iqtisodiyotdagi barcha moliyaviy oqimlar bo‘yicha hisob-kitob markazi hisoblanib, ushbu sektorning hisoblarida moddiy resurslarni sektorlararo harakatini ifodalaydigan oqimlar dinamikasini aks etadi. Pul, pul aylanishi, pul tizimi iqtisоdiyotning eng asоsiy markaziy muammоlaridan biri, ya’ni «qоn tоmiri» hisоblanadi. Pul tizimining to`g`ri faоliyati darоmadlar va хarajatlarning dоiraviy aylanishiga hayotiy kuch bеradi. Ayni vaqtda yagona elektron platforma Markaziy bankning bozor operatsiyalari orqali qisqa muddatli foiz stavkalariga tezkor ta’sir ko‘rsatish imkoniyatlarini kengaytiradi va pul-kredit siyosati uzatish mexanizmining foiz kanali ta’sirini kuchaytiradi.Inflyatsion targetlash rejimida pul-kredit sohasida amalga oshiriladigan choralar shaffofligini oshirishga va asossiz inflyatsion kutilmalarning oldini olishga qaratilgan kommunikatsion kanalining amal qilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shundan kelib chiqqan holda, Markaziy bank qabul qilinayotgan qarorlar sabablari hamda mohiyatini elektron va bosma ommaviy axborot vositalari orqali aholi va biznes hamjamiyatiga tushuntirish bo‘yicha faol ish olib boradi.Pul-kredit siyosati sohasida amalga oshirilayotgan o‘zgarishlar va kutilayotgan natijalarni keng jamoatchilikka yetkazish va ular tomonidan ma’lumotlarni to‘g‘ri qabul qilinishini ta’minlash maqsadida e’lon qilinadigan axborotlarda soha mutaxassisi bo‘lmaganlar uchun tushunarli bo‘lgan til va atamalardan foydalaniladi.Shu bilan birga, aholining moliyaviy savodxonligini oshirish borasida olib borilayotgan ishlar ko‘lami kengaytirib boriladi. Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning aniq strategiyasini ishlab chiqish va uning instrumentlaridan samarali foydalanish vazifasi ko‘p jihatdan Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan tahlil va prognozlar sifatiga bog‘liq. Puxta ishlab chiqilgan makroiqtisodiy prognozlarga asoslangan pul-kredit siyosati ichki moliya bozorlaridagi noaniqliklarni kamaytiradi, qabul qilinayotgan qarorlar mohiyatini tushuntirishni yengillashtiradi va uning yo‘nalishlarini oldindan aniqlash imkonini yaratadi. Bugungi kunda Markaziy bank xalqaro amaliyotlar asosida prognozlash ishlarini tashkil etishning boshlang‘ich bosqichida turibdi. Bunda inflyatsiya darajasini prognozlashning dastlabki modellarini tuzish borasida ilk qadamlar tashlangan. Xususan, ARIMA (avtoregressiya – suzuvchi o‘rtachaning integrallashgan modeli) modelida iste’mol narxlarining guruhlashtirilgan indeksini qo‘llash va sinovdan o‘tkazish boshlandi. Shu bilan birga, OLS (eng kichkina kvadratlar usuli) va VAR (vektorli avtoregressiya) modellari ham qo‘llanmoqda. 2018-2021 yillarda inflyatsiya va bank tizimidagi likvidlilikni omillar bo‘yicha tahlil qilish, to‘lov balansi statistikasini zamonaviy usullar asosida tuzish, asosiy makroiqtisodiy hamda pul-kredit ko‘rsatkichlarini prognozlash va modellashtirish instrumentlarini takomillashtirish bo‘yicha ishlar yanada kuchaytiriladi. Zaruriy ma’lumotlar bazasini shakllantirish bilan bir qatorda yarimtarkibiy va tarkibiy modellar asosida qo‘llaniladigan modellar ro‘yxatini kengaytirish ko‘zda tutilmoqda. Shu bilan birga, Markaziy bank tomonidan 2018-yildan boshlab iqtisodiyotdagi inflyatsion kutilmalarni aniqlash borasida o‘tkazilayotgan so‘rovlar va kuzatuvlar inflyatsion xatarlarni chuqur o‘rganish, pul-kredit siyosatini ishlab chiqish va samarali amalga oshirishda ko‘mak beradi. Markaziy bank xalqaro moliya institutlari va xorijiy mamlakatlar markaziy banklari bilan ham hamkorlikni sifat jihatdan yangi darajada davom ettiradi. Pul-kredit siyosatini takomillashtirish va uning instrumentlari rolini kuchaytirish, bank tizimi likvidligini tahlil qilish va prognozlash hamda pul bozoridagi operatsiyalar samaradorligini oshirish maqsadida 2018-2021-yillarda Xalqaro valyuta jamg‘armasining maxsus texnik missiyalarini jalb qilish, xorijiy mamlakatlar markaziy banklari ilg‘or tajribasini o‘rganish va o‘zaro tajriba almashish amaliyotini kengaytirish ko‘zda tutilmoqda.